Журнал Ҳаракат №2 (41) 2003. ИЧИДАГИЛАР

Сиёсат
Абдурахим Пўлат - Саддам Хусайн кетказилиши керак
Саддам Хусайн ўзи хеч качон президенликдан кетмаслиги маълум бўлгани учун «кетказилиши керак» иборасини ишлатдим. Бир неча ой аввал референдум ўтказиб, тўппа тўгри 100 фоиз, яъни бир неча миллионлик ирокликларнинг мутлако хаммасининг овозини олдим дея иддао килаётган одамни ўз лавозимидан конуний йўллар билан кетишини тасаввур килиб бўладими? Йўк. Хеч бир диктатор ўз хохиши билан тахтидан кетганми? Йўк.

Саддамнинг ўз халкига ўтказган жисмоний тазйикларни бир чеккага суриб турайликда, маънавий тазйикни тилга олайлик. 21 асрнинг бошида ўз халки устидан бунчалик кулиш, унга бундай маънавий тазйик ўтказишига нима дейсиз? Ирокда Саддам Хусайнга карши овоз берадиган хеч бир одам йўкми? Бор. Лекин ундайлар ўзларининг ўзларига лидер сайлаш хукукларидан фойдаланишга хам кўркишади. Саддамнинг одамлари томонидан гумдон килинишдан кўркишади. 21 асрда шундай режим давом этишга маънавий хакки борми? Йўк.

Баъзилар бу хусусда Француз сиёсатчиси Талейроннинг «Хар бир миллат ўз хукуматига (ёки ўз хукумдорига) лойик» деган сўзларини такрорлашни яхши кўришади. Бу хам мен учун янгилик эмас. Бу гапни менга хам ўтган асрнинг 90-йиилларидан бери кўп гапириб келишади. Халкингизни пассивлиги – унга Каримов каби рахбарларнинг лойиклигини кўрсатмайдими, деган саволларни кўйишади. Ва мен уларга «Йўк, сиз нохаксиз. Балки, Талейерон замонларида шундай бўлгандир, аслида бунга хам шубхам бор, аммо бугун бу машхур ибора мутлако хато» деганман ва дейман. Чунки, агар французнинг гапларидан келиб чиксак ва ўтган асрнинг иккинчи ярмида Гарбий Германияда юксак даражали демократия курилгани, Шаркий Германияда эса мутлок диктатура хоким бўлганини хисобга олсак, немислар кайси хукмдорларига лойик эдилар, деган савол тугилади-ку. Ахир бу бир менталитетга эга бўлган, доим бир хил шароитда яшаган бир бутун миллат эди-ку. Худди шундай саволни Шимолий ва Жанубий Кореялар учун кўйсак, Талейроннинг гаплари бугуннинг реалликлари доирасида мутлако хато эканлигини кўрамиз.

Саддам Хусайнга келсак, уни хеч качон Ирок халки давлат бошига олиб келмаган, Ирок халки шундай диктаторга лойик дейишга хеч кимнинг хакки йўк. У давлат тўнтариши килиб хокимиятни эгаллаган. Большевиклар 1917 йилда килгани каби. Шундай экан, Саддам Хусайнни халк сайлаган, унга тегиш халкнинг иродасига карши бориш дейдиган бирон жиддий одам чикадими? Йўк.

Нима бўлса хам, бу Ирокнинг ички иши, мавжуд халкаро норма-конуну коидаларга кўра хеч ким Ирокнинг ички ишига аралашолмайди, дейдиган одамлар топилиши мумкинлиги хам маълум. Келинг, гаплашайлик, дунёнинг бу нормалари кандай ишлаб чикилган? Одамзот аввал нормалар ишлаб чикиб, сўнгра уларга риоя килиб яшашни бошлаганми? Йўк. Мен ибтидоий ва ўрта асрларни айтмайман. Замонавий дунё деб ифодаланган охирги 2-3 асрни олайлик. Мамлакатлар узок йиллик тажрибаларидан келиб чикиб, биргаликда яшашни таъминлайдиган маълум нормаларни яшаш коидалари деб тан олдилар. Бу нормалар тарихда ўртага чиккан муаммоларни ечиш учун килинган харакатларнинг натижаларини умумлаштириш жараёнида шаклланди. Ва бу шаклланиш жараёни хеч качон битмайди. Чунки, бир томондан, муаммоларни ечиш борасида янги усуллар чикса, табиийки, уларни ўзлаштиришимиз керак. Иккинчи томондан, хаёт давом этаркан, биз аввал дуч келмаган янги муаммолар, дунё жамоатчилиги олдида янги тўсик ва вазифалар чикса-чи? Тўсиклардан ўтиш, муаммоларни ечиш ва вазифаларни бажариш учун эски норма-коидалар етарсиз бўлсачи? Шу билан хаёт тўхтайдими? Йўк.

Хеч шубха йўкки, одамлар янги ечимлар топадилар. Тўгри, эски тушунчалар доирасида бу ечимлар аввалига хато деб бахоланиши хам мумкин. Аммо, улар хам бир кун келиб янги халкаро нормаларнинг шаклланишига йўл очадилар. Эски нормалар доирасида нима килишимизни билмай ўтирсак, хеч кандай тараккиёт хам бўлмайди.

Бугун Ирокдаги вазият, бу ерда замонавий диктатор ўз халки устидан ўтказаётган экспериментлар, инсон хак-хукукларининг аёвсиз ва кенг кўламда топталиши хар бир одамни ташвишга солади. Бу масалалар одамларни янги ечимлар кидиришга чакирмокда. Ирок масаласи хусусий масала эмас. Баъзилар, дунёда шунча диктатуралар хамда диктатору диктаторчалар бўлатуриб, нима учун АКШ Ирок масаласида бунчалик оёгини тираб турипти, дейишмокда. Аслида, айнан шу савол Ирок масаласи хусусий эмас, умумбашарий эканлигининг исботларидан биридир. Дунё жамоатчилиги диктаторлар масаласида реал кадамлар килиши керак бўлган вакт келди.

Дарвоке, вакт келди, дедик. Аслида, вакт ўтиб кетди. Биз «Бирлик»чилар буни анча аввал тушуниб етганмиз. 1991 йили Ирок Кувайтни босиб олган, аммо, хали Ирокка карши халкаро кучлар уруш бошламаган кунлари «Бирлик» халк харакати Марказий Кенгашининг мажлиси ўтказилганди. Ўша мажлисда Ирок масаласи хам тилга олиниб, Ирокдаги диктаторнинг дунё жамоатчилигининг ваколатли органлари карори асосида йикитилиши бошка диктаторларга, хусусун Марказий Осиёда оёкка туриб келаётган диктаторларга дарс бўлади, деб бахолагандик. Аммо, минг афсуски, ўша пайтда бу муаммо тўла ечимини топмади. Янги диктаторларга бошка маънода дарс бўлди, яъни уларга маънавий куч-кувват берилди.



Европада Хавфсизлаик ва Хамкорлик Ташкилотининг ўрнаги



Ирок кризиси каби масалаларга ечим кидиришда хеч кандай прецедент йўклигига дуч келамиз, дейиш хам хато бўларди. Прецедент бор. Уни Европада Хавфсизлаик ва Хамкорлик Ташкилоти (ЕХХТ) нинг тузилиш тарихи ва тузилгандан кейинги фаолиятидан кидириш лозим.

1949 йили БМТда Инсон Хукуклари Умумжахон Декларациясини кабул килиниши инсоният тарихидаги мухим вокеаларидан бири бўлган. Аммо, амалда бу Декларацияни Гарбий Европа ва Шимолий Америка мамлакатларидагина яхши билардилар. 1977 йилда Хельсинкида тузилган ЕХХТ (аввалги номи бироз бошкача эди) биринчи марта инсон хукуклари масаласини декларациядан амалий кадамларга айлантиришга харакат килди. Шу кадамлар натижасида СССРдек аждахо йикилди, десак хам кўп муболага килмаган бўламиз. 1991 йилдан кейин СССРдан мусткилликка эришган хамма мамлакатлар ЕХХТга кирдилар. Энг мухими Осиё китъасидаги мамлакатлар хам. Жуда кийинчилик билан бўлса хам бу мамлакатлар демократия тамон кетмокдалар. Тўгри, бу ерда хали катта муаммолар бор. Аммо, хозир мен бошка мавзуда тўхтамокчиман.

1999 йилнинг охирида Истанбулда ЕХХТнинг ўтган асрдаги сўнг саммити (зирваси) номини олган йигилиши бўлиб ўтди. Шу йигилишда кабул килинган Декларацияда «инсон хукуклари масаласи хеч бир давлатнинг ички иши эмас» деган сўзлар хам бор эди. Жойи келгани учун айтмокчиман халос, бу зирвага катнашиш учун келган давлат рахбарларидан факат бир киши - Ўзбекистон президенти - бу Декларацияни имзолашни бир вакилига топшириб, ўзи Истанбулдан вактлирок кетиб колди.

Инсон хукуклари масаласи хеч бир давлатнинг ички иши эмас, дейиш, аслида, инсоният тарихидаги бурилиш нукталаридан бири бўлган. Бу сўзлар факат Ўзбекистон президентининг норорзилигига сабаб бўлди, демокчимасман. Бу сўзларни ёктирмаган диктаторлар хали ЕХХТ ичида хам бир нечта. Аммо, уларнинг яшаш доираси торайиб бормокда. Бу Декларация кабул килиниши билан хамма ерда инсон хукуклари билан боглик бўлган хамма муаммолар хал бўлди хам демокчимасман. Муаммолар хали етарли. Аммо, бу муаммоларни ечими туннел бошидаги ёруглик каби кўринабошлади.

Бу ёруглик нимадан иборат. Шундан иборатки Истанбул Декларациясидаги «Инсон хукуклари масаласи хеч бир давлатнинг ички иши эмас» жумласи - бу масалада Декларацияни имзолаган давлатларнинг ички ишига аралашишга асос бўлолади. Бу принципиал нукта.

Бу Декларация факат ЕХХТ давлатлари томонидан тан олинган ва бу масалаларда бошка давлатларнинг ички ишларига аралашиш механизмлари на ЕХХТ ичида на унинг ташкарисида яратилмаган пайтда нима килиш керак? Бир гап бўлар дея кунларни ўтказабериш керакми? Йўк.

Янги механизмлар ишлаб чикариш устида иш бошланиши шарт.



Ирок кризисими ёки Ирок ўрнаги?



АКШ лидерлигидаги баъзи давлатларнинг Ирокка карши харбий харакатлар бошлаб, Ирокни куросизлантириш ва мавжуд режимни ўзгартириш ниятлари «Инсон хукуклари масаласи хеч бир давлатнинг ички иши эмас» деб ЕХХТ аъзолари тарафидан тан олинган принципни амалга оширш механизмларини яратишга йўналган эмасми? Эслатиб ўтиш керакки, Ирок масаласида АКШни кўллаб-кувватлаётган мамлакатларнинг хаммаси ЕХХТ аъзолари. Балки, Австралиядан бошка хаммаси.

Энг кизиги шуки, бу давлатларнинг ичида Ўзбекистон хам бор. Ўзбекистон хукумати охирги кунларгача бу хусусдаги позициясини беркитиб келаётган бўлса хам, биз шуни аник биламизки, Каримов бу хусусда 2002 йилнинг ноябрь ойидаёк керакли ваъдаларни берган. Албатта, у пайтда Каримов Ирок масаласида Франция, Германия, Россия ва Хитой каби давлатлар АКШга карши чикадилар ва АКШ маъмурияти ўзига тарафдорлар орттириш учун «Ирокни куросизлантириш» шиори каторига «Ирок халкини диктатордан куткариш, бу ўлкага демократия олиб келиш, Саддам Хусайннинг такдирини бошка диктаторларга ўрнак килиш» кабиларни хам кўшади деб ўйламаган бўлса керак. Аммо, хозир вазият шундан иборатки, Саддам йикитилгандан кейин АКШ хукуматининг - ўз ибораси билан «бошка диктаторларга» муносабати эскича колиши мумкин эмас. Шундай экан, умуминсоний кадриятларни химоя килиш принципига содик бўлгани учун эмас, АКШдан моддий ёрдам олиш учунгина бундай кадам кўйган Каримов тешик тогора каршисида колиш арафасида тургани хам аник.

Марказий Осиё демократлари эса замонавий Ирок диктаторини ва келажакда бошка диктаторларни хокимиятдан четлатиш тарафдори бўлар эканлар, моддий манфаатлар эмас, юкорида тилга олинган олийжаноб приципга асосланаётганлари билан фахрланишлари лозим.

Бу ерда яна бир нарсани айтиб ўтиш лозим. Ирок кризиси кўп киррали вокеа. Унинг биз ургу бераётган «Демократия-диктатура-инсон хукуклари» киррасидан ташкари бошкалари хам бор. Масалан, кризиснинг динлараро муносабатларга боглилиги бор, Якин Шаркдаги ахволни хисобга олсак, Фаластин-Исроил урушининг таъсиридан келиб чикадиган томонлари бор. Лекин, кризиснинг бу тарафлари хам факат ва факат демократия соясида ечилиши мумкин. Уларни куч билан хеч кимнинг бир томонли фойдасига ечиб бўлмайди. Шунинг учун хам Ирокда дикратура йикитилиб, демократия томон йўл очилиши кризиснинг бошка кирраларидаги муаммоларни ечиш учун хам йўл белгилаб беради.



Ирок масаласидаги карама-каршиликларга бахо



Ирок масаласида дунёнинг етук мамлакатлари бир фикрга келолмадилар. БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари иккига бўлиндилар: Харбий куч ишлатиш тарафдори бўлган АКШ ва Буюкбритания бир тараф бўлса, Франция, Россия ва Хитой бошка тараф бўлди. Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзоси бўлмаса хам кучли мамлакатлардан бири бўлган Германия иккинчи тарафни кўллаб-кувватламокда. Буни кандай бахолаш керак?

Бир тарафдан, хамма давлатлар бир бўлиб, Ирок диктатурасига бархам берсалар, айни муддао бўларди. Аммо, бундай бўлмаётгани фожеами? Йўк.

Чунки, иккинчи тарафдан, турли фикрлилик кочиб бўлмайдиган табиий нарса. Биз турли фикрлиликни демократик нуктаи назардан туриб бахолаймиз. Биз хамма тарафларнинг фикрини хурмат билан кабул киламиз. Тўгри, турли фикрлилик, турли давлатларнинг мазкур масала бўича турли манфаатлари борлигининг кўрсатгичидир. Манфаатлар хам иктисодий хам сиёсий эканлиги хам маълум. Демократиянинг кучи ва талаби шундаки, томонлар манфаатлар зиддиятининг фонида ўзаро урушиб кетмасдан умумий карорга кела биладиган даражада токатли бўлишлари лозим. Агар, манфаатлар бир хил бўлса эди, муаммонинг ўзи бўлмасдику!

Ирок масаласида дунёнинг буюк мамлакатларини иккига бўлиниши салбий вокеа. Аммо, бу бўлиниш БМТнинг асосларига болта уради, уни фалаж килади, дейиш, вокеаларни ортикча кўпиртиришдир. Ирок масаласи канчалик мухим бўлмасин, у сабабли дунё иккига бўлинмайди, кайтадан кутбланиш бошланмайди. Вактинчалик сиёсий таранглик вужудга келса хам, у етарлича киска вакт ичида юмшайди.

БМТ Хавфсизлик Кенгашидаги келишмовчилик туфайли факат бир тарафни айблаш хам хато. АКШ ва Буюкбритания лидерларининг бунчалик шошишининг сабаби – АКШда хамма катта жараёнлар бу мамлакатдаги 4 йиллик сайловлар циклига богланиб колганлигини хисобга олганда хам, Жорж Бушдан бу масалада бироз токатли бўлишни талаб килса бўларди. Лекин, иккинчи томондан, кўпрок ўзларининг сиёсий ва иктисодий манфаатларини химоя килиш учун АКШ ва унинг тарафдорларининг позициясига карши чикаётган давлатлар Ирок диктаторининг тегирмонига сув куяётганлари хеч кимга сир эмаску. Бу боши берк кўчадан кандай чикиш керак? Ривоятларда айтилгандек, тухумни тикка тургазиб кўйишга уринаётганларнинг устидан кулиб, тухумнинг бир учини ерга урган ва уни ўша пачок бўлган тарафига тургазиб кўйган Александр Македонский каби янги ечимлар кидириш тўгри эмасми?

Мен ўйлайманки, Ирок уруши битиб, Саддам Хусайн агдарилгандан кейин БМТ ўз ичида буюк ислохатлар килишга мажбур бўлади. Биринчи навбатда, ўз вазифасини бажаролмаган ХК ислохат килинади. Балки, у ердаги «вето» хукуки кайта кўриб чикилади. Балки, ХК аъзолари ичидаги «доимийлик ва вактинчалик» статуслари кайта кўриб чикилади. Балки, Германия, Япония, Туркия ва Ўзбекистон каби ўз регионида кучли мавкега эга бўлган давлатларга «диомий аъзолик» статуси берилади.

Энг мухими, БМТ дунё жамоатчилигининг фикри билан хисоблашмайдиган замонавий диктаторларга карши «Инсон хукуклари масаласи хеч бир давлатнинг ички иши эмас» принципига асосланган харакатлар килиш нормаларини ишлаб чикаради, ишлаб чикаришга мажбур. Ана ундан кейин, бошка диктаторлар масаласини хал килиш кун тартибига келганда, хамма нарса янги халкаро нормалар асосида олиб борилади.

Бу нормаларни хам ислох килиш даври етиб келмагунча...



17 март 2003 йил