(Сўз боши ўрнида) - Ўзбекистонда сайловлар: яна масхарабозлик ва мухолифатнинг кураши
Сарлавхадаги «яна» сўзини «сайловлар»га хам тегишли деб тушуниш мумкин. Чунки, Ўзбекистондаги сайловларни Совет замонидан колган анъаналар бўйича ўтказиш давом этаётганини хамма кўриб турибди. Совет замонидаги сайловлар эса «сайлов» тушунчасининг устидан кулиш, аникроги масхарабозликдан бошка нарса эмаслиги хаммага маълум.
Шунинг учун, сарлавхадаги «яна» сўзи бу йил бўладиган парламент сайловлари масхарабозликдан иборат бўлишига ишорат бўлиб кўриниши табиий.

Асида, биз ишлатган «яна» сўзи «масхарабозлик»га, яъни хох масхарабозлик сайловларига бўлсин, хохи бошка сиёсий масхарабозликка оиддир. Масхарабозликни ким килаётгани хусусида хам ортикча савол йўк.

Бу - мавжуд режим, мавжуд хокимият, аникроги, хокимиятнинг хамма тармокларини ўз кўгирчогига айлантириб олган мавжуд хукумат.
Хўш, яна бир махарабозлик хусусида гапираётга бўлсак, бундан аввалги масхарабозлик нима эди?

Бундан аввалги масхарабозлик - мухолифатнинг зарбдор кучи бўлмиш «Бирлик» Халк Харакати Партиясини рўйхатдан ўтказмаслик учун мавжуд хокимиятнинг Адлия вазирлигида ва Олий Судда килган ўйинлари. Бу хусусда журналнинг олдинги сонларида тафсилотли маълумотлар берилган бўлса хам, бу ерда вокеаларнинг асосий, принципиал нукталарини эслатиб ўтмокчимиз.

Адлия вазирлигида


«Бирлик» Халк Харакати Партияси, искача – «Бирлик» Партияси, 2003 йил 25 август куни Таъсис курултойини ўтказди ва расмий рўйхатдан ўтиш учун керак бўлган хужжатларини (Таъсис курултойи баённомаси, партиянинг Дастур ва Низоми, партия аъзоларининг сал кам 6 минглик рўйхати ва б.) 22 сентябрь куни Адлия вазирлигига топширди.

Ўзбекистоннинг «Сиёсий партиялар хакидаги» конунига кўра, Адлия вазирлиги «Бирлик»ка 1 ой ичида жавоб бериш керак бўлса хам, бу муддат ичида жавоб берилмади. «Бирлик» вакиллари 22 октябрдан кейин бир неча марта вазирликнинг Жамоат бирлашмалари ва диний ташкилотлар бошкармаси бошлиги Жалол Абдусатторовга мурожаат килгналарида, у «жавоб почта оркали ўз вактида юборилди» дейишдан чарчамас, аммо жавобнинг нусхасини беролмаслигини айтарди. Унинг мантигига каранг. Бир ташкилотнинг номига ёзилган хатнинг нусхасини айнан шу ташкилотга бериб бўлмас эмиш.Хуллас, кунлар ўтаберди, почтадан жавоб келмади. «Бирлик»чилар вазирликка АКШнинг Халкаро Республикачилар ва Миллий Демократик институтларининг Тошкентдаги вакиллари, чет эллик журналистлар билан бирга келиб хам жавобни ололмадилар.

«Бирлик» Адлия вазирлиги биноси олдида оммавий пикет ўтказажагини билдиргачгина, 6 ноябрь куни жавоб берилди. Аммо, бу жавоб 2003 йил 6 ноябрь куни билан белгиланган 15-582 сонли хат бўлиб, унда вазирлик ўз жавобини 24 октябрда бергани, аммо у жавоб эгасига етиб бормагани сабабли бу хат ёзилгани билдирилади. Кўриниб турибдики, 24 октябрда хеч кандай жавоб берилмаган, акс холда, у жавобнинг нусхасини бериш ўрнига янги жавоб ёзиб ўтирилармиди.

Нима бўлса хам жавоб олинди. Табиий, у мохияти билан рад жавоби эди. Масала шундаки, конунга кўра, Адлия вазирлиги ёки партияни рўйхатга олиши керак, ёки рўйхатга олишни рад этиши лозим. Аммо, вазирликнинг 6 ноябрдаги жавобида «Бирлик»нинг аризаси бир неча сабаб билан «кўрилмай, окибатсиз колдиргани» билдирилади. Сабабларнинг кўпчилиги айтиб ўтиришга хам арзимайдиган, аслида, иш тартибида аниклик киритса бўладиган масалалар бўлиб, уларнинг иккитасигина мухокамага мухтож.

Биринчиси. «Бирлик» Партиясининг Дастурида «мустамлакага жудор бўлишимиз сабабли юртини ташлаб чикиб кетишга мажбур бўлган кишилар ва уларнинг авлодларига умумий тартибдан ташкари осон йўллар билан Ўзбекистон фукаролиги, истаганларга иккинчи фукаролик хакки берилиши лозим, деб хисоблайди» сўзлари бор. Вазирлик бу сўзларни олиб ташлашни, чунки Ўзбекистон Конституциясида якка фукаролик «катъий белгилаб кўйилганинини» билдиради. Бу ерда «катъий» сўзининг ишлатилишиёк вазирлик юристларининг саводини кўрсатади. Хеч бир конунда хеч бир нарса «катъий» белгилаб кўйилмайди. Конунда белгиланган хар бир нарса ўз-ўзидан катъийдир.

Бошка тарафдан, «Бирлик»нинг Дастури унинг келажакка мўлжалланган максадларини ифода этади. Унинг Дастур ва Низомининг илк моддаларидаёк, партия ўз максадларини амлага ошириш учун конуний йўллар билан курашиши кўрсатилган, демак, унинг «икки ватандошлик» режаси хам Конституцияга ўзгартириш критиш оркали амалга оширилиши табиий. Конституцияга ўзгартириш киритиш такикланмагани сабабли, «Бирлик»нинг бу истаги мутлако конунийдир.

Бу мулохазалардаги конунчиликка оид фикрларни хамма хам дархол тушуна олмаслиги мумкиндир. Аммо, Адлия вазирлигининг юристлари хам шундайларданми?

Иккинчиси. Адлия вазирлиги партиянинг хужжатларида «Низом» сўзи ўрнига русча «Устав» сўзини ишлатиш лозимлигини талаб килади. Ўзбк тилида Амир Темир замонидан бери ишлатиб келинадиган «Тузук», «Низом» сўзлари бор экан, русча «Устав» сўзини ишлатишни талаб килишни тушуниб бўладими?

Кўйилган саволларга жавобни бошка бир савол – «Адлия вазирлиги партияга бериши керак бўлган жавобини нима учун 2 хафта чўзиб юрди?» саволига жавоб билан бирга излаш лозим.

Жавоб шундан иборатки, Адлия вазирлигининг ходимлари юкорида тилга олинган юридик нормаларни тушунмайдиган даражада саводсиз ва оддий бир аризага вактида жавоб беролмайдиган даражада укувсиз эмаслар. Колаверса, жавоб хам уларнинг жавоби эмас. Аслида, бу – «Бирлик»дан ўтдан кўрккандек кўркадиган президент Каримовнинг жавоби.

Шундай экан, ўз «хўжайинларининг» ноконуний, демак ўзида жиноий сифатлар ташиган талабини «конунлаштириш» учун масхарабозликка кўл ураётган Адлия вазирлигининг ходимлари тарих ва конун олдида ўзлари хам жавобгар эканликларини унутмаслар яхши бўларди.

* * *

Вазирликнинг бу жавобини олган «Бирлик» Партияси «энди нима киламиз?» каби саволлар устида ортикча бош котириб ўтирмади. Аксинча, бу хукумат мухолифат партиясини рўйхатга олмаслик учун кўлидан келган хамма нарсани килиши кутилан ва «вазирликнинг хамма принципиал бўлмаган талабларини дархол бажариш» хусусида аввалдан келишиб олинганди. Хатто, агар Дастур ва Низомга вазирликнинг талаби билан ўзгартириш кириш лозим бўлса, Курултой чакириб ўтирмасдан ўзгартиришларни тасдиклаш ваколати партиянинг Марказий Кенгашига топширилганди.

10 ноябрь куни тўпланган партиянинг Марказий Кенгаши Дастур ва Низомга керакли ўзгартиришлар киритди, «икки ватандошлик» фикрига оид жумлалар Дастурдан олиб ташланди, «Низом» сўзи хамма хужжатларда «Устав»га алмаштирилди ва 24 ноябрда партиянинг хужжатлари 2-чи марта Адлия вазирлигига топширилди.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, «Бирлик» Партияси чет эллардаги ўзбекларга иккинчи ватандошлик бериш кераклиги хусусидаги фикридан воз кечмади. Низом ўрнига Устав сўзини ишлатиш мажбуриятини бутун умрга деб кабул килмади. Аксинча, келажакда бу масалаларни конуний йўллар билан хал эта этажаги хусусида ишонч билдирди.

Адлия вазирлигининг партиянинг рўйхатдан ўтказмаслик хакидаги 2003 йил 25 декабрь деб белгиланган 2- жавоби каттик уринишлардан кейин 5 январда олинди. Вазирлик яна «Бирлик»нинг аризасини «кўрилмай, окибатсиз колдирганини» билдирган экан. Бунинг учун кўрсатилан рўкачларнинг иккитаси диккатга сазовордир. Биринчиси: «Бирлик» Партиясининг Коракалпогистонда махаллий ташкилоти тузилмаган. Иккинчиси: Вазирлир Махкамасининг 1993 йилдаги Карорига кўра бир одам икки жамоат бирлашмасининг рахбар органида бўлолмайди. Васила Иноятова эса хам «Бирлик» Партияси хам хукук химоячиси «Эзгулик» жамиятида рахбарлик лавозимларини эгалламокда.

Билмаганлар учун айтиб ўтиш керакки, Сиёсий партилар хакидаги конунда мамлакатнинг камида 8 субъектида (Коракалпогистон ва Тошкент шахри хам дохил) партия аъзолари бор бўлиши кераклиги айтилган, у ерда ташкилот тузиш умуман тилга олинган эмас. «Бирлик»нинг хужжатларида эса, бу талаб тўла бажарилган. Вазирлар махкамасининг карори келсак. Бу карор конун эмас, партия факат конунлар доирасида рўйхатга олиниши керак, мавжуд конунларнинг биронтасида бир одамнинг икки жамот бирлашмасида рахбар органларга сайланиши такикланмаган. Хатто, Вазирлар махкамасининг карори конун кучига эга бўлганда хам, унинг ижросини партия рўйхатдан ўтгандан кейингина талаб килиш мумкин.
Шу сабабли, Адлия вазирлигининг экспертлари коунчиликдан мутлако хабаари йўк одамлар экан, деган фикр яна уйгониши мумкин. Лекин, юкорида айтиб ўтганимиздек, «Бирлик»ни рўйхатга олдирмаслик президент Каримовнинг карори бўлиб, Адлия вазирлиги бу карорни бажариш учун ўз ходимларини конунларни билмайдиган одамлардек кўрсатишни, тўгрироги, масхарабозлик билан шугулланишни давом этарди, халос.

* * *

«Бирлик» Партияси Адлия вазирлиги билан бахс килиб вакт ўтказмаслик учун, тезлик билан Коракалпогистонда хам ўз ташкилотини тузди ва партия рўйхатга олиниши биланок Васила Иноятова икки ташкилотдаги рахбар органлардан биридан кетиши хусусидаги кафолат когизини хам кўшиб, хужжатларини 26 январь куни 3- марта вазирликка топширди.

Партяининг бу аризасига жавоб, конунларга кўра, 26 февралгача берилиши керак эди, аммо, хар сафаргидие берилмади. Яна каттик уринишлардан кейин жавоб 11 март куни олинди. Бу сафар вазирлик аввалгиларидан бироз «жиддийрок» рўкачлар кўрсатиб, «Бирлик»нинг аризаси «кўрилмай, окибатсиз колдирилганини» айтибди. Рўкач эса шундай: «Бирлик» хужжатларидаги 5 минг 800 партия аъзосининг имзосидан тахминан 300 таси текширишлар асосида сохта деб топилибди.

Маълум бўлишича, имзоларнинг сохталиги криминалист-экспертларнинг анализи асосида эмас, партия аъзоларининг имзоларини текшириш бахонасида уларга тазйик ўтказган милиция ва миллий хавфсизлик хизмати ходимларининг мажбуран ёздириб олган аризалари асосида тасдикланибди. Оддий мантик бўйича, кайсидир партия аъзоси кўркканидан (Ўзбекистон шароитида бундай кўркишни хам тушуниш кийин эмас) имзосини тан олмаган бўлса, бу хали имзонинг сохталигини исботламайди. Хатто бу одам партия аъзоси эканлигини тасдикламаганда хам уни рўйхатдан чикариш лозим, халос. Агар шундай килинса (бутун дунёда шундай килинади хам), партия аъзоларининг сони 5,8 мингдан 5,5 мингга тушади. Бу ракам хам конун талаблари доирасида бўлгани учун партия рўйхатга олиниши керак.
Аммо, вазирлик «Бирлик»нинг аризасини 3- марта «кўрмасдан, окибатсиз колдиришга» карор килибди.

Кизиги шундаки, вазирликнинг уччала жавоби хам ариза кўриб чикилгани, хужжатлар ипидан игнасигача текширилганини кўрсатмокда. Вазирлик эса, тўтикушдек, ариза «кўрилмагани ва окибатсиз колдирганлигини» билдирмокда.

Хуллас, кайси тарафдан караманг, Адлия вазирлиги тимсолида мавжуд хокимиятнинг масхарабозлигини кўрамиз, халос.
Вокеалар шуни кўрсатардики, хокимия факат масхарабозлик билан узокка кетолмайди. «Бирлик»ни рўйхатга олиш масаласи дунё жамоатчилигининг диккат-эътиборини ўзига тортишга бошлади. Март ойининг ўрталарида Буюкбритания, Польша ва Чехиянинг Тошкентдаги элчилари хамда АКШ, Голландия ва яна бир неча мамлакат элчихоналарининг юкори савиядаги вакиллари Ўзбекистон Адлия вазирининг ўринбосари Пўлат Саматов билан учрашиб, «Бирлик» Партиясини рўйхатдан ўтиш масаласидаги муаммоларни гаплашишибди. «Албатта, - дебди бу хусусда «Харакат» Агентлигининг мухбири билан сухбатлашган Буюкбританиянинг элчиси Грег Мюррей, - Ўзбекистон хукумати дархол бу масалада фикри ўзгаради демокчимасмиз, аммо, хукуматга ўтказаётган босимимиз давом этаберади».

«Бирлик» ўз йўлидан кайтмаслигини, Гарб давлатларининг босими эса ортиб бораверишини англаб етган хукумат, масалани ўз фойдасига, унинг фикрича, узул-кесил ечадиган бошка бир йўл топибди. Шу йил 13 февраль куни Ўзбекистон матбуотида мамлакат президентнинг имзоси билан мавжуд конунларнинг баъзи бирларига киритилган янгиликлар эълон килинди. Ўзгартиришлардан бири «Сиёсий партиялар тўгрисидаги» конунга оид бўлиб, унга кўра, бундан буён, партияларнинг аъзоси 5 минг эмас, 20 минг киши бўлиши керак.

Хамма биладики, конунларни факат Олий Мажлисда ўзгартириш мумкин. Бундан олдин ўтказилган парламент сессияларининг биронтасида сиёсий партиялар конунига ўзгартиришлар киритилгани хусусида хабар берилгани йўк. Тахмин килиш мумкинки, бу ўзгартириш Олий Мажлисда кўрилмасдан унинг протоколларига кейинчалик кўшиб кўйилган. Яъни, масхарабозлик, мамлакат органларининг энг юкори даражаларигача чиккан.

* * *

Хокимиятнинг масхарабозликларини санаб охирига етиш мумкин эмас. Аммо, маколамиз мавзуси боис уларнинг яна биттасини тилга олишга мажбурмиз.
Гап шундаки, «Сиёсий партиялар тўгрисидаги» конуннинг 8-моддасида шундай дейилган: «Рўйхатдан ўтиш учун берилган ариза 1 ой ичида кўриб чикилади. Ариза кўриб чикилгач, партияни рўйхатга олиш ёки рўйхатга олишни рад этиш карори олинади». Демак, Адлия вазирлиги партияни рўйхатдан олиш бўйича берилган аризага жавобан ёки партияни рўйхатга олиши ёки рўйхатга олишни рад этиши керак.

Адлия вазирлиги нима учун «Бирлик» Партиясини рўйхатга олмаётганининг сабабини хамма тушуниб турибди. Шундай экан, вазирлик нима учун ўзига берилан иккинчи имкониятни кўллаб, рад жавоби бермаяпти, деган саволга хамма хам жавоб беролмаслиги мумкин. Бунинг учун ўша конунинг 9-моддасида эътибор бериш лозим. У ерда шундай дейилади: «Сиёсий партияни рўйхатга олишни рад этувчи карорни ўртнатилган тартиб бўйича Олий Судга шикоят килиш мумкин».

Демак, Адлия вазирлиги «Бирлик» Партиясига рад жавоби берса, партия хеч шубхасиз Олий Судга мурожаат килишини мавжуд хукумат яхши тушунади. Масаланинг Олий Судга олиб чикилиши эса, Олий Судни хам масхарабозликка кўшилишга мажбур килади. Бошка тарафдан, рад жавоби, Ўзбекистон хукуматининг демократияни ривожлантириш йўналишида хеч нарса килмокчи эмаслигини аник кўрсатган бўларди. Бу кескин карор дунё жамоатчилигини диккатини ўзига тортиши ва бу масалада суд бўлса, у катта резонанс яратиши мукинлигини хукумат яхши тушунарди.

Вокеаларнинг шундай ривожланишини олдини олиш максадида вазирлик «Бирлик»га рад жавоби бермасдан, гўёки, унинг аризаси кўрилмасдан, окибатсиз колдирилганини айтмокда эди. Хар холда, мохиятан фарки бўлмаса хам, расмийятчилик нуктаи назаридан рад жавоби бошка нарса, партия аризасини «окибатсиз колдириб», хужжатларни кайтадан топширишга чакириш бошка нарса. Кейинги турдаги карор «юмшокрок» кўринади. Хукумат бундай «юмшокрок» карорлар билан кунлар ва ойлар эмас, йилларни хам ўтказолишига ишонадиганга ўхшарди.

Юзага келан шароитни анализ килган «Бирлик»чилар «Адлия вазирлиги партияни рўйхатга олмадими, демак, унинг карори мохиятан рўйхатга олишни рад этишдир», деган аргументни асосий курол килиб, вазирлик устидан Олий Судга шикоят килиш фикрига келдилар ва шу йўналишда иш бошладилар.

Олий Судда


Шундай килиб, «Бирлик» Партиясида Адлия вазирлиги билан судлашишга етарли ва асосли далиллар бор эди. 30 март куни партянинг Бош котиби Васила Иноят ва Марказий Кенгаш аъзоси, юрист Рухиддин Комилов партия номидан Ўзбекистон Олий судига ариза топширдилар. Унда Адлия вазирлигининг охирги карорини бекор килиш, партияни шу йил 1 март кунидан рўйхатга олинган деб эълон килиш талаб килинган.

Адлия вазирлигининг масхарабозлигини энди Ўзбекистоннинг энг юкори суд органи давом эттирабериши дархол маълум бўлди. «Бирлик»чиларнинг хар куни бўлмаса хам кун ора Олий Судга бориб жавоб исташлари натижасида, 20 апрель куни Олий Суднинг Фукароларни кабул килиш ва шикоятлар бўлими бошлигининг ўринбосари Г.Парпиева томонидан гўёки 9 апрелда имзоланган жавоб олинди. Жавобда «Бирлик» Партияси ўз шикояти билан Олий Судга эмас, туманлараро судга мурожаат килиши керак дейилганди.

Ха, хокимият органларининг масхарабозлиги давом этарди. Аммо, масхарабозлик айнан эски шаклда давои этишига каранг. Авваламбор, бир кун бўлса хам вактни чўзиш учун бўлса керак, жавоб кеч берилди. Бунинг устига, худди Адлия вазирлигида бўлгани каби, Олий Суднинг ходимлари ўзларини конунларни билмайдиган одамлардек тутишмокда. Йўкса, улар ростдан хам сиёсий партиялар хакидаги конунни билишмагани учун «Бирлик»ни туманлараро судга жўнатишмокдами? Хатто, улар конунни билмаган такдирда хам, партиянинг аризасида ўша конуннинг керакли моддаларигача кўрсатилган эди-ку.

Аслида, Олий Суддагиларни унчалик саводсиз деб хам бўлмайди. Улар юкоридагиларнинг амри билан, бу хукумат бор экан, ўзларини хеч ким конун доирасида жавобгарликка торта олмаслигини яхши билганликлари учун Адлия вазирлигида бошланган масхарабозликни давом эттиришарди, халос. Ўзбекистондек бир давлатнинг энг юкори суд органида бўлаётган ишлар, аслида, одамда кулги эмас, дахшат уйготиши керак.

Одамлар ўйлаб кўринг, мамлакатнинг, халкнинг, миллатнинг, оддий кишиларнинг такдири кимларнинг кўлига тушиб колган?!

* * *

Аммо, «Бирлик» ўз принципини ўзгартирмади. Тишни тишга кўйиб хокимият билан факат ва факат конунлар доирасида курашиш сиёсатига содик колди. Чунки, бу боши берк кўчадан чикишнинг бошка йўли йўк. Собит кадамлик билан хокимият органларини мавжуд конунлар доирасида ишлашга мажбур килишнинг алтернативаси кўлни силтаб, харакатларни тўхтатиш бўларди.

29 апрель куни Васила Иноят ва Рухиддин Комилов Олий Суд раиси Фаруха Мухиддинова билан учрашиб, ўз важларини айтиш максадида унинг кабулхонасига келишди. Бугун унинг расмий кабул куни бўлишига карамасдан, кабулхона ходилари «Бирлик» вакилларини минг хил йўллар билан раисанинг олдига киритмасликка харакат килишди. Аммо, авввалдан «бирлик»чилар тарафидан таклиф килиб