Пулат Охун. - Ультиматум урнига давра столи.
"Озодлик" радиоси Узбек шубаси ходими Зебинисо Пулат Охун билан Узбекистон мухолифатининг проблемалари тугрисида сухбат утказди. Шу йил 29 январда эфирда берилган бу сухбатнинг матнини укувчиларимизга такдим этарканмиз, унда кутарилган гоят мухим ва актуал муаммолар тугрисида фикр билдирмокчи булганлар учун сахифаларимиз доимо очиклигини билдирамиз.

Пулат Охун журналимиз Тахририятининг а'зоси. Шу сабабли, унинг ба'зи фикрлари бутун Тахририятга оиддир, деган ма'но чикмасин деб ва бу сухбатда кутарилган масалаларнинг ута мухимлигини хисобга олиб, ба'зи жойларда киска изох беришни лозим топдик.

* * *

Зебунисо:
Сиёсий майдонга чикишидан куп утмай таркаб кетган Узбекистон демократик мухолифати ичидаги булиниш 1996 йилнинг охирларида, аникроги президент Ислом Каримовнинг АКШ сафари арафасида уз кульминациясига кутарилди, дейиш мумкин. Авваламбор, бундай чукур кризис сабаблари хакида нима дея оласиз? Бундай хол Узбекистон президентининг республика ичкариси ва ташкарисида уз максадларига эришгани ва шундан келиб чикиб мухолифатнинг саросима ва умидсизликка тушиши ифодасими, ёки бу холни бошкачарок изохлаш мумкинми?

Пулат Охун:
Бундай чукур кризиснинг энг асосий сабаби охирги бир неча йил ичида мухолифат рахбарларининг узининг асосий возифасини унутиб ички, я'ни мухолиф ташкилотларнинг бир бирларига карши курашга киришиб кетганлигидир, деб биламан.

Агар охирги даврларда Узбекистон мухолиф ташкилотлари чоп этаётган газета ва журналлари, радиоинтервьюларига этибор берсангиз, биз асосан узаро уриш-жањал, бир-бирини фош этиш ишлари билан банд булган мухолифатни курамиз. Узбек халкининг дарди, Узбекистон хукуматининг сиёсати ва бошка масалалар эса ёки гап орасида айтиб утилади ёки иккинчи даражали булиб колган.

Бундай шароитда, табиики, уз асосий иши билан шугулланмай куйган мухолифат ичида янги фикрлар ва таклифлар пайдо булмай колди.

Мухолифат ичидаги инкирознинг иккинчи сабаби фикр инкирози булди. Бу фикр инкирози мухолифатни эски принципларидан, Совет даврининг охирги йилларида Узбекистон рахбариятига айтилаётган эски танкидий фикрлардан нарига утолмай колишига олиб келди. Лекин хаёт давом этмокда. Биз каерда булмайлик, Швециядами, Олмониядами, АКШдами, Туркиядами узбек халки Узбекистонда хаётини давом эттираяпти, тирикчилигини килаяпти. Узбекистон хукумати бор ва у хам нимилардир килаяпти. Лекин, минг афсуски, мухолифат томонидан биронта э'тиборга лойик ва кулланиши мумкин булган таклиф ва мулохазалар чикмади.

Агар мени шу жойда мухолифат рахбарлари "Сиз нохаксиз, бизнинг барча килган ишларимиз халк манфаати йулида килинмокда", деб э'тироз билдирсалар, менинг жавобим "Шу халкка хизмат килиш йулида сезларга тусик булаётган узаро низоларингни унутиб, биргаликда харакат килганларингда, бу гапларингга ишонса буларди. Чунки, халк сизларни ёрдамларингга мухтож, сизлар эса алохида- алохида хеч нарсага эришолмайсизлар. Биргаликда булгандагина, сиз бошкалар хисоблашадиган куч була оласизлар", деб жавоб килган булардим ва буни уларга айтдим хам.

Бундай гапларни мен жуда куп давлатларнинг сиёсатшунос тадкикотчиларидан, мухолифат хаётидан хабардор булган мутахассислардан ва мен билан мулокатда булган ба'зи давлатларнинг парламент а'золаридан хам эшитганман. Уларнинг фикрича "Мухолифатдаги ичидаги бундай ахвол мухолифатнинг ножиддий эканлигидан далолат беради. Энг ачинарлиси, мухолифат рахбарлари хозирги Узбекистон хукуматига жиддий альтернатив эмаслигини узининг ишлари билан курсатиб куйди. (Кимга курсатди?... Бундай хукмни эркин сайловларда катнашган халкгина беролса керак. - Тах.)

Ва шундай инкирозга тушган мухолифатнинг ахволидан Узбекистон хукумати усталик билан фойдаланди ва республика ташкарисида бир катор ютукларга эришди. Булардан энг каттаси - Узбекистон президентининг АКШга килган сафари.

Албатта, бу ерда шуни хам айтиб утиш керакки, Узбекистон президентининг АКШга боролганининг асосий сабаби - Америка рахбариятининг минтакамиздаги иктисодий-сиёсий манфаатлари эди. Америка Узбекистонни стратегик партнер сифатида танлагани эди. Бу Узбекистоннинг келажаги учун хам жуда мухим булди. Лекин, демокчиманки, мухолифат кучли булганда эди, бу шароитга мос келадиган янада активрок фаалият курсатабиларди.

Зебунисо:
Иктисодчиларда, у ёки бу системада таназзул энг юкори нуктага етгач, у, табиий равишда, юкорига кутарилиш боскичига киради, деган бир гап бор. Шунга ухшаб, Узбекистон мухолифати ичидаги булиниш узининг охирги даражасига етгани учун, эндиликда кимларнингдир исташ-истамаслигидан кат'ий назар, у тескари жараёнга, я'ни бирлашиш боскичига киради, дейиш мумкинми? Ёки, булиниш хали энг охирги нуктасига етиб бормадими?

Пулат Охун:
Узбекистон мухолифатининг булиниши - купчиликни изтиробга солаётган масала. Узбекистон биринчи мухолиф ташкилот сифатида пайдо булган халк харакати "Бирлик" эди. "Бирлик" катта сиёсий кучга айланиб, республиканинг ижтимоий-сиёсий жараёнларига та'сир этиш даражасига етиб, расмий хукумат органлари "Бирлик" билан хисоблашишга мажбур булган даражага етганда, Харакатда булиниш руй берди ва ундан Мухаммад Солих бошчилигидаги гурух ажралиб чикди. Гурух аввал узини "Эрк" харакатиг деб атади, кейинчалик "Эрк" партиясига айланди. Хозир бир кисм одамлар бу булиниш табиий эди, деб бахолашади. Лекин бир нарса аникки, "Бирлик"нинг булиниши хукуматга айни зарур булган пайтда содир булган. Шу сабабли, уша давр вокеаларини урганиб, келажак учун фойдали хулосалар чикариш лозимлигини айтаётганларга э'тибор бермасдан хам олга кетолмасак керак.

Бу булинишдан кейин, шу икки мухолиф ташкилотлар орасидаги муносабатлар доимо узаро нифок, ишончсизлик ва принципиал булмаган тортишувлар асосида давом этиб келди. Ва бундай булишига асосий сабабчилар иккала ташкилотнинг рахбарлари булдилар. (Балки, бунинг сабаби бироз юкорида айтилгандек, Мухаммад Солих гурухининг "Бирлик"дан айрилиши айни хукуматга зарур булган пайтда содир булганидир? - Тах.) Жуда куп обрули одамлар бу булинишни тухтатиш, ташкилотларни бирлаштириш учун харакат килдилар. Лекин афсус хеч нарсага эришолмадилар.

Хозирги кунда шу нарса аник булдики, "Бирлик" ва "Эрк" орасида хеч кандай бирлашиш булмайди, чунки улар мустакил ташкилотлар сифатида шаклланиб булишган. Биз харакат килаётган масала - бу ташкилотларни биргаликда, хамкорликда иш олиб бориш масаласи. Шунинг учун бирлашиш деганда, мен "Бирлик" ва "Эрк"нинг биргаликда, уз фаолиятларини мувофиклаштирган холда хамкорлик килишларини тушунаман. Бундай бирликни амалга ошириш учун узим хам жуда куп харакат килганман. Лекин барча нарса яна Мухаммад Солих ва Абдурахим Пулат муносабатлари масаласига такалиб борди. Мен яна бир бор шу нарсани айтишим керакки, Узбекистондаги "Бирлик"чи ва "Эрк"чилар Мухаммад Солих ва Абдурахим Пулатни узбек халкининг манфаатларидан келиб чикиб ва узаро зиддиятларни ва карама-каршиликларни унитиб, биргаликда харакат килишга чакиришган. Ва шу талабдан келиб чикиб, Узбекистон демократик харакатлари фаолиятини Муфоклаштирувчи кенгаш тузилган.

Бу кенгаш баёнотига айни юкорида айтилган талаблардан келиб чикиб, "халкимизнинг фаравон хаёти ва куёшли кунларини якинлаштириш йулида бизга халакит бераётган ички зиддиятларимизни иккинчи даражали деб хисоблаймиз ва узаро хурмат ва муроса йулини танлаймиз" сузлари киритилган эди ва бу Баёнотни М.Солих, Ш.Мирсаидов, А.Пулат имзоладилар.

Мана шуни халкнинг дарду гамида юрган одамларнинг хакикий иши деса буларди. Лекин, сизларга ма'лумки, бироз вактдан сунг М.Солих уз имзосини бекор килди. Ва яна бир бирлашиш учун имкон кулдан чикарилди.

(Бу ерда Пулат Охун назокат курсатиб, ба'зи вокеаларнинг уткир кирраларини кесишга интилаётганини айтиш керак. Аслида, Узбекистондаги "Бирлик"чи ва "Эрк"чилар М.Солих ва А.Пулатни факат бирлашишга чакириш билан чекланиб колмасдан, ким бирлашишни кандай сабаб билан булса хам рад этса, уни соткин деб э'лон киламиз, деган ма'нода келишишган. Хуш, улар бу булиб утган вокеаларга энди кандай бахо берадилар. Лидерлардан ма'сулият талаб килиш жуда тугри нарса, лекин куп масалаларда ташкилотларнинг ва а'золарнинг кат'ий позицияси мухим рол уйнамайдими?. - Тах.)

Бу ишлардан сунг, менимча, якин орада бирлашиш ва хамкорлик килиш хакида гапириб булмайди. Менинг хулосам шу: Качон мухолиф ташкилотларнинг рахбариятига янги одамлар келади, шунда хамкорлик булади. Шунда бирлашиш мумкин. Акс холда, узаро ишончсизлик, нифок ва кераксиз тортишувлар давом этаберади. Ташкилотларнинг обруси эса тушиб бораверади. Уртада эса халк ютказади. (Бу дунё карашга кушилиш кийин. Чунки бу ерда яна ташкилотларнинг ва уларни позицияларининг роли хеч хисобга олинмаётипти. Агар ташкилот уз лидерига та'сир курсатолмаса, бу ташкилот узи борми, ёки йукми, деган саволни куйиш энг табиий нарса. Шунинг учун одам хайкидгиси келади: "Бирлик"чилар, "Эрк"чилар - бормисизлар? Кани Сизларнинг бу масалада лидерларингизга муносабатларингиз?... Иккинчи тарафдан. Янги лидерлар келди хам дейлик. Эски булинишга бахо берилмаслиги бу янги лидерларни хам мукофотлар эвазига хукуматга зарур булган пайтда ташкилотни янгидан булиш йулига ундамайдими? Зеро, ма'лум булаётиптики, жазо хам булмайди. Хукуматнинг мукофот бериш имконлари чексиз, бир-иккита 53-54га хаваскорлар эса хар бир ташкилотда топилади. - Тах))

Зебунисо:
Аксарияти хорижда булган Узбекистон демократик мухолифати фаоллари якин келажакда узаро тил топиб, биргаликда ватанга кайтиш ва фаолиятларини бевосита Узбекистонда давом эттириш карорига келишларига умид борми? Узбекистонда сиёсий партиялар хакида янги конун кабул килинган, президент сиёсий мухолифатга нисбатан токатли булиш, республикада демократик, очик ва хукукий давлат куриш лозимлигини мунтазам та'кидлаётган хозирги шароитда, бундай харакат учун реал имкон тугилмадимикан? Ёки, агар мухолифат лидерлари ва фаоллари Узбекистонда кайтсалар, хукумат уларга нисбатан 1992-94 йиллардаги сиёсатини кайта куллаши мумкинми? Умуман, хориждаги мухолифат кандай шароитда Узбекистонга кайтиши мумкин?

Пулат Охун:
Биз хорижда булган Узбекистон демократик мухолифати фаоллари барчамиз узимизга боглик булмаган сабабларга кура ватандан чикиб кетганмиз, я'ни уз хохишимиз билан эмас, шундай килишга мажбур булганмиз. Лекин доимо ватанга кайтиш умиди билан юрамиз.

Хозирда Узбекистонда руй бераётган узгаришлар соясида хориждаги мухолифат фаоллари Ватанга кайтиш масаласи кутарилабошлади. Ватанга кайтиш даври еттими, деган савол куп мухолифат рахбарлари шундай жавоб беришмокда: "Биз Узбекистонга кайтишга тайёрлигимиз ва бу масалада музокаралар олиб боришга тайёр эканлигимиз хакида бир неча бор э'лон килганмиз, лекин Узбекистон расмий доиралари бу мавзуга тегишли бирор бир баёнот ёки билдириш килмагани бизни шубхага соляпти".

Шахсан менинг фикрим: Хориждаги мухолифат учун Узбекистонга кайтиш масаласини мухокама килиш даври келди.

Узбекистон рахбариятининг демократия, инсон хукуклари, мухолиф фикрларга ва сиёсий мухолифатга нисбатан токатли булиши масалаларига оид ма'руза ва чикишларига караганда улар хам хориждаги мухолифатни Узбекистонга кайтиш масаласини мухокама килишга якин орада тайёр булишса керак.

Кайтиш жараёни кандай булиши мумкин? Буни барчамиз мухокама килишимиз керак. Ва хар тарафлама уйлаб куришимиз керак. Мен ба'зи таклифларимни айтиб куришга харакат килакан. Бу таклифларим балки хато булар, лекин нима булганда хам мухокамага кушилган биродарларимдан шахсан мени эмас, балки айтилган фикрларни мухокама килишни илтимос киламан.

Менинг таклифларимдаги энг асосий принцип - ультиматум тилидан воз кечиш. Чунки бу масалада ультиматум куйиш, бошланган хайрли ишнинг натижасиз тугашига сабаб булади. Менинг лойихам шундай:

Биринчи боскич: Мухожиратдаги мухолифатни Узбекистонга кайтиши - Узбекистонда сиёсий мухолифат учун сиёсий фаолият олиб бориш имконияти мавжудлигини англатади, я'ни сиёсий фаолият ва эркин фикрлаш жиноят хисобланмаслигини ва бундай фаолият учун жиноий жавобгорликка тортилмаслигини англатади. Узбекистон хукумати уз томонидан мухолифатга нисбатан узгарган сиёсатини исботи ва бу йуналишдаги биринчи кадами сифатида умумий сиёсий авф э'лон килади.

Иккинчи боскич. "Бирлик" халк харакати ва "Эрк" партиясига уз Курултойларини утказишга рухсат берилади. Курултойларда бу ташкилотлар уз Низом ва дастурларига янги кабул килинган сиёсий партиялар тугрисидаги конунга мувофик узгартиришлар киритиб, кайта регистрацияга топширишади. Кайта регистрациядан утказилгунча, улар 1991да Адлия вазирлиги томонидан килинган регистрация ва берилган гувохномалар асосида фаолият олиб борадилар.

Учинчи боскич. Узбекистон президенти кошида барча Узбекистонда мавжуд сиёсий партия вакилларидан иборат "Давра столи" ташкил этилади. Бу давра столи, масалан, "Узбекистон келажаги учун" деб номланган декларация ишлаб чикади. Бу хужжатда сиёсий партияларнинг рахбарлари янги фаолият принциплари хакида келишиб оладилар, кандай харакатларни килиш ёки килмаслик хакида келишиб, уларни хужжатга киритадилар ва уни барчалари имзолайдилар. Бу хужжатнинг яна бир ма'носи булади: У "Ярашиш декларацияси' сифатида хам э'лон килиниши мумкин.

Бу сиёсий партиялар давра столи доимий деб э'лон килиниши ва унинг фаолияти учун Президент томонидан шароитлар яратиб берилиши мумкин.

Мана шу фикрларни мен мухокамага олиб чикаяпман. Камчилик ёки хатолари булса, сафдошларимдан уз таклиф ва танкидларини билдиришларини сурайман.

Зебинисо:
Айтиш мумкинки, Узбекистон хукумати шу пайтга кадар мухолифлари ва гарбдагилар уни танкид килиш учун ишлатиб келган асосий куролни уларнинг кулидан олиб куйди. Эндиликда хукуматнинг узи демократик ислохатларни тезлатиш, инсон хукукларини хурмат килиш ва бошка муаммолар хакида гапириб, ана шулар ижросига киришай деб турган хозирги пайтда, Узбекистонга кайтиш-кайтмаслигидан кат'ий назар, стратегияси борми-йукми кат'ий назар, кураш усулларини узгартириши мукаррар. Сизнингча, Узбекистон ичкарисида ва ташкарисида мухолифат уз фаолиятини кандай давом эттириши керак?

Пулат Охун:
Бу масала жуда долзарб. Узбекистон мухолифати уз фаолиятида стратегия ва тактика масалаларига э'тибор бермаслиги, бу кунда шундай ахволга тушиб колганининг сабабларидан биридир.

Мисол учун "Бирлик" ва "Эрк" Низом ва Дастурларининг асосий кисим ва булимлари Совет Иттифоки даврида кабул килинган ва Узбекистон мустакил давлатга айлангандан кейин уларга айтарли узгартиришлар киритилмаган. Лекин вахолангки, биз бир иктисодий-сиёсий шароитга утиб колган эдик. Узбекистондаги сиёсий вазият кескин узгарган, минтакадаги вазият, геополитик вазият узгарган пайтида, Узбекистон мустакил давлатга айланган шароитда, биз бир утириб, дуппини чекага куйиб уйлаб курдикми? Курултойларимизда, биродарлар, энди бундай шароитда ишимиз ва фаолиятимиз кандай булиши керак, стратегик максадларимиздан бири Узбекистонни мустакил давлатга айлантириш эди, унга эришдик, энди бундан буёгига тактик кадамларимизга кескин узгартиришлар киритиб, фаолиятимизга кескин узгартиришлар киритишимиз керак, деган гаплар булмади. Уша-уша иш давом этаверди: мулокот урнига, кескин талаблар, муроса урнига муросасизлик. Мухолифат Узбекистонда пайдо булган янги шароитда уз урнини тополмади. Расмий доиралар ва мухолифат уртасидаги мувозанат бузилди.

(Бу фикрлар Пулат Охуннинг сухбат давомида куп узимизни танкид килишга ургу берганидан келиб чикаётган булса керак. Чунки, аслида, мустакиллик э'лонидан кеуин сайлов олди уйинларни хисобга олмаса мувозанат бузилмаганди. Хукумат хам худди мухолифат каби хеч узгармади ва натижада хукумат-мухолифат уртасидаги шиддатли карама-каршилик мувозанати эскиси каби давом этти. Бу кунда Каримов мухолифатга карши керагидан ортикча токатсизлик курсатилганини жуда очик булмаса хам сузламокда. Юмшокрок булиш кераклигини демократик мухолифат вакиллари хам гапирмокдалар. Масалан, "Бирлик" лидери Абдурахим Пулат хам "Туркия" газетасининг 1996 йил 26 декабрь сонида э'лон килинган интервьсида "Мустакилликдан кейин хам хеч нарса булмагандек хукуматга карши шиддатли харакат килганимиз, энг катта хатоларимиздан бири булди", деб ёзди.

Шундай булса хам, хакикат учун айтиш керакки, "Бирлик"нинг 1992 йил май ойида утказилган навбатдаги Курултойидаёк "хукумат билан мулокатга утиш" тугрисида махсус карор кабул килинганди ва хатто Каримовга бу хусусда мактуб юборилганди. Аммо Каримов уша кунларда Тошкентга келган Ельцинга стратегик масалаларда Россиянинг айтганини килишга суз бериб, эвазига Узбекистон мухолифатига карши террор бошланса, янги Рус демократияси товуш чикармаслиги тугрисида ва'да олди. Унинг кайфи билан "Керак булса яна 100та одамнинг миясини жойига келтириб куйишга етадиган кучлари борлигини" айтди ва шу йуналишда сиёсат олиб борди. Россия демакратларининг бу масаладаги позицияларини мухокама килиш айри масала. Аммо шу нарса аникки, Узбекистондаги хукумат-мухолифат масаласида, эскилар айтганидек, "карс икки кулдан чикди", дейиш хам хукуматни оклашга ухшаб кетаётипти. - Тах.)

Юкорида айтиб утилган утмишдаги узимизнинг хатоларимизни анализ килишимиз, уларни тушуниб етишимиз керак ва бугун узимизнинг фаолиятимизни янги принципларга асосан олиб боришимиз керак. Бу принциплар кандай? Менимча, бу принциплар куйидагича булиши керак: 1) конструктивлик, 2) компромислар, 3) реаллик.

Бу келтирилган уч принцип бизнинг янги фаолиятимизнинг негизи булиши керак. Шундай килинганда мухолифатнинг фаолияти аста-секин тикланиб боради ва жамиятда мухолифат мавжудлиги ананага, табиий бир холга айланди. Бу эса Узбекистонда хукукий ва демократик давлат барпо этиш йулида яна бир катта кадам булади.

Иншооллох, бизларни хам уша кунларга етказсин.