Абдурахим Пулат. - Узбекистон учун хукукий давлат йули: Учинчи жумхурият.
Бу маколада бир масаланинг, я'ни давлатимиз тарихи ва тузуми мохиятининг, уч жихатини анализ киламаз ва уларни бир хулосада бирлаштирамиз. Хулоса шундай - Узбекистон бир давлат сифатида янги сифатга эришиши керак. Бу янги сифатнинг номи - Учинчи жумхурият.

1. Хар бир одам (менга бюрократик фукаро сузи бу ерда уринсиздек булиб куринди) уз ватани, уз давлатини фаровон, бахтли, кучли, буюк ва хоказолар булишини истайди. Бу истакда хамма хамфикр - давлатни бошкараётганлардан тортиб оддий бир кишигача. Аммо холва деган билан огиз чучийдими? Агар шундай булсайди, хамма давлатлар санаб утилган сифатларга дархол эришган булишарди. Бу ерда факат истак етарсиз. Уз ватанини саналган сифатларга улаштиришга хар ким онгли равишда интилиши, бунинг учун онгли равишда харакат килиши керак.

Истаклар келажакка каратилади. Келажакнинг заминлари эса бугун яратилада. Кечаги кунлар хам, я'ни тарихимиз, уз та'сирини курсатиб боради. Факат шуни унутмайликки, тарихнинг яхши нукталари бор, ёмон нукталари бор. Яхшилари хам, ёмонлари хам келажагимизга та'сир курсатиши аник. Демак юкоридаги истакларни амалга ошириш - яхшиликларни авайлаб-асраб устириш, ёмонларнинг та'сиридан узимизни мухофаза килабилишимиз демакдир.

Узбекистоннинг бугуни нималардан иборат?

Хукумат СССР йук булмасидан аввал тиш-тирноги билан мустакилликка карши булган, мустакиллик учун курашганларни уша пайтда хам бугун хам ишларидан хайдатиб, калтаклатиб, каматиб, керак булса улдиртиришга харакат килиб юрган одамлар кулида. Мен бу ердаги адолатсизликни гапирмокчимасман, чунки мустакиллик курашчилари бу йулга манфаат кидириб киришмагани хаммага ма'лум. Мен бу ерда масаланинг ма'навиятини гапирмокчиман: Узбекистонда хокимиятда хозирги одамларнинг утириши ма'навиятсизликдан бошка нарса эмас.

Тугри, ма'навиятсизликка асосланган тузум узокка боролмайди. Лекин у бор булган хар бир кун сайин ма'навиятсизлик иллати жамиятнинг ичига тобора чукурлашиб кириб бораверади. Бунинг энг яхши урнаги Совет Иттифокининг тарихи. Когоздагина умумхалк мулк деб хисобланган давлат мулки ва бойликларини угирлаш ва талон-тарож килиш оддий нарсага айланганди. Ва айни замонда, хеч ким ишонмайдиган коммунизмни хамма эртаю-кеч мадх этарди. Бу ма'навиятсизликка асосланган сиёсат дунёнинг энг бой давлатини гадойликка олиб келди.

Биз хали бу ма'навиятсизликдан тозаланишга улгурмасдан янги ма'навиятсизлик боткогига ботаяпмиз. Унинг жамиятни ривожланиш йулида кандай тормоз булишини курмаётганлар катта хато киладилар.

Узбекистондаги ма'навиятсизликнинг Советлар давридаги ма'навиятсизликдан фарки бор. Советларнинг ма'навиятсизлиги янглиш, аммо кучли бир идеологияга асосланганди. Шунинг учун Совет режими уни курган одамлардан кейин хам давом этиб келиб, тагидан чириб битгандан кейингина кулади.

Бизда идеология йук. Худога шукур. Аммо бугун хокимият бошида турган одамлар эртага уринларига куйиб кетишни режалаётган одамларини уша ма'навиятсизлик мухити ичида тайёрлаяптилар. Янги келганлар хам шу усуллар билан узларига ворис тайёрлашга интилишлари аник. Шунинг учун бу ма'навиятсизлик иллатининг та'сири ма'лум бир замон давом этади.

Аммо бир тарафдан заминда идеологиянинг йуклиги, иккинчи тарафдан хам демократик мухолифатнинг талаби, хам замон талаби билан жамиятда демократия ривожланиб бораркан, ма'навиятсизликнинг та'сири тез кесилиб боради.

Демократия чукурлашган сари ма'навиятсизлик хасталигини даволашда жамиятнинг роли узлуксиз ошиб боради ва уни тузатишда сунг нуктани жамиятнинг узи куяди. Нукта деб янглиш айтаётганим йук. Рамзий булса хам бир нукта куйилиши ва бир давр тугаб, жамият янги боскичга кадам куйилаётгани белгиланиши керак.

Бунинг нима учун кераклигини ухшатиш йули билан курсатишга харакат киламан.

Бола катта булиб борсада, ба'зи масалаларда 16 ёшгача, ба'зи масалаларда 18 ёшгача фукролик хукуклари йук булади. Масалан 16 ёшгача паспорт ололмайди. 18 ёшгача уйланолмайди, сайловларга катнашолмайди. Бола ёки ёш йигитча 16 ёки 18 ёшга кириши учун бир неча кун колган булса хам ба'зи хукуклардан фойдаланолмайди. Бундай расмиятчилик замонавий хукук давлати учун воз кечиб булмайдиган нарса. Акс холда анархияга йул очилади.

Худди шу каби давлат хам ривожланишнинг ма'лум бир нуктасига келгани тугрисида уз-узига "паспорт" бериши керак. Бу "паспорт" давлатнинг ривожланиши янги бир поганага кутарилганини курсатади, унга янги сифат беради. Бу сифат вакти келиб расман конунлаштирилиши керак.

2. Узбекистанда биринчи жумхурият 1924-25 йилларда тузилганди. Лекин бу жумхуриятнинг тузилиш кунини хам аник белгилаш кийин.

Ма'лумки, Совет замонида Узбекистон Совет Социалистик Республикасининг тугилиш куни сифатида 1924 йил 27 октябрь куни курсатиларди. Шу куни СССРнинг Бутуниттифок Марказий Ижроия Комитети - ВЦИК - Иттифок таркибида иккита янги республика - Узбекистон ССР ва Туркманистон ССРни тузишга карор килди. ВЦИК СССРнинг хакикий ва якка хокими булган РСДРП(б)нинг (Коммунистик партиянинг эски оти) иродасини амалга оширувчи орган булгани учун 1924 йил 27 октябрни бу республикаларнинг фе'лан тузилиш куни деб кабул килиниши тугридир.

Аммо биз бу масалага бошка тарафдан хам карашга мажбурмиз. Хар холда, бу давлатни ташкил килган халк хам уз давлатининг тузилишида, хеч булмаса расмиятчилик учун, иштирок этиши керак эмасми? Бундай расмиятчилик кейинчалак амалга оширилган ва 1925 йил 13-17 февралда утказилган Узбекистон ССР халк депутатларининг 1-с'ездида Узбекистон давлати тузилди, деб э'лон килинган.

Бу давлат уша пайтда кабул килинган Конституциясида мустакил деб э'лон килиниб уша йили май ойида Бутуниттифок Советларнинг 3-с'ездида "уз истаги" билан СССРга кабул килинган булсада, у Москванинг кугирчоги булганини, Россиянинг бу давлатларни тузишдан асосий максади тарихий Туркистонни парчалаб ташлаш эканлигини айтиб утиришнинг хам кераги йук.

Аммо, иккинчи тарафдан, шуни хам э'тироф этишимиз керакки, 1924 йил 27 октябрда Москвада ва 1925 йил 13-17 февралда Тошкентда олинган карорлар натижасида тарихда биринчи марта Узбекистон деб аталган давлат юзага келди. Ха, ба'зибир узгаришларни хисобга олмаса, хозирги чегараларига, хозирги ма'мурий-бошкариш системасига, хозирги миллий таркибига ва давлатнинг бошка атрибутларига эга булган Узбекистон уша замонда шундай курилганди.

Асосан идеологик сифатларни ташиган Совет Социалистик сузларини олиб ташласак, бу давлат Биринчи Узбекистон давлати, Биринчи узбекистон жумхуриятидир. У 66-67 йил умр курди.

1991 йили СССР йук булди, Узбекистон мустакиллигига ковишди. Аммо мустакилликка эришиш кунига карасак, яна чалкашликлар куринади.

Узбекистон узини 1991 йил 31 августда мустакил деб э'лон килди. Лекин СССРдан чикиш тугрисида гап хам булгани йук. СССР ичида эса, то 1924 йилдан бери мустакил эдик. 1991 йил мустакиллигини дунёда хеч ким тан олмади хам. Уша 1991нинг 8 декабрида СССРнинг курувчилари булган туртта давлатдан учтаси, я'ни Россия, Украина ва Белорусия СССРни таркатилганини э'лон килдилар. Табиийки, биз мустакил булиб колдик. Албатта, СССРнинг таркатилиши кайта куриш йиллари олиб борилган машаккатли курашнинг натижаси булди. Бу курашда кахрамонларча иштирок этган "Бирлик"нинг хам, 1924 йил "мустакиллигини" яна бир марта эслатиб, Москвага узини курсатиб куйган Узбекистон ССР Олий Советининг 1991 йил 31 август карорининг хам, бошка куч ва вокеаларнинг хам, масалан, 1990 йил 20 июнда кабул килинган Мустакиллик Декларациясининг, уз улуши бор.

1991 йил 8 декабрдан кейин бир неча кун ичида бутун дунё бизни мустакил давлат сифатида таниди. Бундан кейин "СССРдан чикиш" сузларини яна ишлатмасдан 1991 йил 29 декабрда утказилган референдум эса, уша пайтда давлатчилигимиз хали жиддийликдан узок булганини курсатади, халос.

Нима булса хам, СССР таркатилгандан кейин Узбекистон давлати хеч шубхасиз янги сифатга эришди. Бу янги Узбекистонни Иккинчи Узбекистон жумхурияти дея биламиз.

Каранг, кандай кизик паралеллик бор.

Узбекистоннинг СССР ичида давлат сифатида тузилиши икки сана билан боглик: 27 октябрь 1924 йил - реал кучга эга булган Москванинг карори олинган кун; 13 февраль 1925 йил - Москванинг карори Тошкентда расмийлаштирилган кун.

Узбекистоннинг мустакил булиши хам икки сана билан боглик: 31 август 1991 йил - СССР ичида иккинчи марта мустакиллик э'лон килинди; 1991 йил 8 декабрь - Беловежские Пушчида СССР йук килинди, Узбекистон мустакил булди.

Менинг бу ерда айтаётганларимни тугри тушуниш керак. Максад бугун Узбекистонда мустакиллик куни деб э'лон килинган 31 августни камситиш эмас. Биров буни истаса хам истамаса хам, бу кун тарихимиздаги мухим кунлардан бири. Аммо у билан бир каторда 8 декабрь 1991 йил, 20 июнь 1990 йил, 13 февраль 1924 йил, 27 октябрь 1924 йил бор. Яна бир марта кайтараман - бировга ёкадими ёкмайдими, бугунги худудларига, бугунги ма'мурий булиниш ва бошкариш системасига, бугунги миллий таркибига эга булган, авваллари тарихда булмаган Узбекистонниг фе'лан тугилиш куни - 27 октябрь 1924 йил. Бу хакикатдан факат ножиддий одамгина куз юма олади.

Биз узимизни коммунистик системанинг кулларига айлантирган ва бутун дунёда 60-70 йилларда битган колониализмни СССР худудлари ичида яна 20-30 йилча давом этишига сабаб булган 7 ноябрни 75 йил озодлик байрами деб нишонлаб келган одамлармиз. Буюрсалар бошка кунларни хам байрам килаберамиз. Аммо халкимизнинг бугунги менталитети узгармаслигига, халкимиз бугунгиси каби ба'зи кунларни уйламасдан байрам килишни давом эттира беришларига хеч ишонмайман. Чунки бир кун келиб, биз нимани байрам килаяпмиз, деб уртага савол куйадиган ва унга жавоб кидирадиган авлодларимиз пайдо булишига ишонаман.

3. Миллатнинг бахти ва фаровонлиги демократиянинг жорий килиниши билан боглик эканлиги бу кунда энди бахслашилмайдиган нарса. Демократиянинг асосий принципи эса хукукий давлатчиликдир. Албатта, хукукий давлатни жамиятнинг узи барпо килади. Аммо бугун жамият сиёсий фаолиятдан четлаштирилиб хамма нарса бир одамнинг кулига бериб куйилган экан, савол тугилади: Хукукий давлатни узи хукукий статусга эга булмаган хокимият кура оладими? Албатта йук. Хозирги хокимият хукук нуктаи назаридан конунийми? Йук. Нима учун?

Хозир хокимият аввалги Советларнинг органик давоми булган ва эстафетани уша эски Советлардан олган Олий Мажлис ва вилоят, туман, шахар ва кишлок Кенгашларининг кулида. Уларга хар бир одамнинг сайланиш хакки йук, хатто. Бу фикрни асослайдиган куп жихатлар бор. Мана факат биттаси: Халкнинг катта бир кисмининг ваколатига эга булоладиган мухолифат партиялар такикланган.

Олий Мажлис (махаллий Кенгашларни куйиб турайлик) замонавий профессионал парламент эмас. У Коммунистик партия Марказкоми урнига ва хатто унинг биносига келган Президент махкамаси тарафидан тайёрлаган хужжатларни бир овоздан тасдкловчи, я'ни ижро органига тобе булган, орган холос. У бажараётган функциялари билан собик Олий Советдан хеч кандай фарки йук.

Хозирги Конституция ва Олий мажлис отини Халк демократик партия деб узгартирган Коммунистик партия томонидан яратилган ва халкка мажбуран кабул килдирилган. Бу партиянинг узи Узбекистоннинг конунларига зид уларок тузилган, демак ноконунийдир. Узбекистон бу хукукий боши берк кучадан чиккандан кейингина хукукий давлат булолади. Демак Узбекистон давлатчилигининг асосида ба'зи принципиал узгаришлар мутлако лозим. Буни ким амалга оширади, деган саволнинг жавоби хам мухим.

Турли жавоблар булиши мумкин. Лекин иккитасининг эхтимоллиги бошкаларга кура юксак. Биринчиси: Киргизистон ёки Козогистонда булаётгани каби халкнинг талабидан кочолмайдиган ахволга тушган мавжуд хокимиятнинг узи. Иккинчиси: Россия ёки Болтикбуйи жумхуриятларида булгани каби мавжуд система конунлари доирасида хокимиятга халк томонидан келтириладиган янги кучлар.

Кайтариб айтмокчиман, гап принципиал узгаришлар тугрисида кетаётипти, хозир булаётган косметик, ташки фасаддаги узгаришлар эмас.

Принципиал узгаришлар Узбекистонда факат суздагина республика деб келинаётган давлатнинг сифатини узгартиради.

* * *

Бугунги Узбекистонниг ахволини бошка жихатлардан хам анализ килиш мумкин. Лекин уларнинг хаммаси бир нарсани курсатади. Узбекистон уз миллий манфаатларидан келиб чикиб умуминсоний ма'навий кадриятларга асосланган, замон талабларига жавоб берадиган Конституциясига эга булган янги демократик ва хукук давлатига айланишга мухтож.

Энг камида юкорида тилга олинган принципиал узгаришларнинг жорий килиниши натижасида янги бир давлат юзага келиши мукаррар. Бу давлат Учинчи Узбекистон жумхурияти булади.

Учинчи Узбекистон жумхурияти халкнинг талаби ва унинг хакикий вакилларининг кучи билан амалга ошириларкан, унинг э'лон килиниши миллий байрамга айланиши уз-узидан ма'лум ва табиий нарса.

Демократик мухолифатнинг вазифаси Учинчи Узбекистон жумхуриятининг курилишига эришишдир.