Журнал Ҳаракат №2 (9) 1997. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

(Суз боши урнига) - Туркистон бир бутундир.
Туркистон нима ва у каерда?

Туркистон сузининг илдизлари туркча-форсча булиб, у “турклар яшайдиган ер, юрт, мамлакат“ деган маънони билдиради. Демак, аввал форслар тарафидан кулланишга бошланган Туркистон калимаси этно-географик атамадир. Кейинчалик Европага утган бу суз жанубда Хиндукуш ва Тангри тоглари, гарбда Хазар денгизи, шимолда Кипчок чуллари ва шаркда Олтой тогларига кадар ёйилган ерларнинг номи сифатида кулланилиб келди.

Туркистоннинг бир кисми булмиш Шаркий Туркистон тугридан-тугри хитойларнинг кул остига, Жанубий Туркистон эса инглиз ва русларнинг келишувига асосан улар уртасида нейтрал улка сифатида курилган Афгонистон тасарруфига, Туркистоннинг энг катта кисми - Гарбий Туркистон - Россия тарафидан босиб олиниб, Туркистон генерал губернаторлигига айлантирилгандан кейин бу тарихий улкани парчалашнинг биринчи боскичи тамомланди. Совет замонида Туркистон атамаси “Урта Осиё ва К озогистон“ сузи билан олмоштирилибгина колмасдан, СССР таркибидаги Гарбий Туркистон яна 6 парчага булинди. Булар - Туркманистон, Тожикистон,У збекистон, К оракалпогистон, Козогистон ва Киргизистон.

СССРда тамоман муомаладан чикарилган Туркистон сузи ташки дунёда етарлича кенг ишлатиларди. Аммо у энди факат этно-географик эмас, этно-географик-политик атамага айланганди. Яъни, Туркистон атамаси факат “турклар яшайдиган ер“ маъносини ошди ва “Марказий Осиёда ахолисининг купчилиги турклар булган маълум чегаралар ичидаги давлатлар, мухториятлар ва шу каби ташаккуллардан иборат худуд” маъносига келди. Бу узгаришнинг мохиятини тушуниш мухимдир. Чунки биз Туркистон атамасининг биринчи маъносидан келиб чиксак, Туркия ва Озорбайжонни х ам Туркистон ичига олган булардик.

Шундай килиб, бугунги Туркистон шу ташаккуллардан иборатдир:

- Хитой ишголи остидаги Шаркий Туркистон, ёки Уйгуристон;

- МДХ ичидаги Гарбий Туркистон. Туркистоннинг бу кисми Козогистон, К иргизистон, Тожикистон, Туркманистон ва К оракалпогистон жумхуриятини хам уз ичига олган У збекистон давлатларидан иборат;

- Афгонистоннинг шимолини ташкил килган Жанубий Туркистон.

Туркистон яна кун тартибида

Мустамлакачи давлатлар томонидан парчаланган тарихий Туркистоннинг сунг юз йилларда ривожланиш йуллари х ам айрилганди. Бу ерлардаги Турк халклари бир биридан фаркли уч тил ва уч маданиятнинг таъсири остида колдилар ва куп йиллар бир-бирларидан узок тутилдилар. Бу худудларда бегона булмаган форс тили ва маданияти географик якинлик ва дин бирлиги асносида турклар хаётига салбий таъсир курсатди, деб айтишга х еч кандай асос йук. Аксинча, турк ва форс маданиятлари кадимдан бир бирларини бойитиб ва тулдириб келганлар ва келмокдалар. Аммо турклар учун бутунлай бегона булган хитой ва рус тили ва маданиятлари уларнинг таъсири остидаги колган турк халкларини бир-биридан узоклаштириб, шу маънода факат салбий рол уйнади.

20 асрнинг охирига келиб Туркистоннинг булиниб-парчаланишига сабаб булган сиёсий омиллар йук булишга бошлади. СССР номи остидаги рус имперариясининг кулаши ва Афгинистандаги пуштун кабилаларининг якках окимлигини тугатилиши Туркистон борлигининг янгидан уртага чикишини такозо этаётганлиги тарихий х акикитдир. Бу тарихий хакикат - тарихий адолатнинг тикланиш жараёни бошланганини ва Туркистон янгидан жонланишга бошланганини курсатгичи эмами? Албатта шундай.

Лекин шуни яхши тушуниб олиш керакки, Туркистоннинг тикланиши - унинг парчаланиши каби булмасада, хар холда етарлича узок вакт давом этадиган сиёсий-иктисодий ва ижтимоий жараёндир. Янги Туркистон кандай шаклда булади, Федератив Бирлик буладими, Конфедератив Бирлик буладими ёки Европа Бирлиги каби система буладими, деган саволларга биздан хам купрок келажак авлодлар жавоб берадилар ва янги Туркистонни курадилар. Аммо бугунок бизнинг авлод килиши керак булган ишлар бор. Булардан биттаси - бирлашишнинг асоси буладиган интеграцион жараёнларни бошлаш ва шу йул билан Туркистон Бирлигининг тамал тошларини отмок. Табиийки, бу ишни Русия зулмидан якинда кутилган Гарбий Туркистондаги давлатлар орасида бошлаш керак. Шунда биз, х озир дунёда хукмронлик килишга бошлаган глоболлашма сиёсатининг "отига" уз вактида "миниб олган" хам буламиз.

Янги тусиклар

СССРни йикилишининг сабабларига бир назар ташлайлик. Асосий сабаблар шуларди:

- марказлаштирилган ва давлат планига асосланган иктисоднинг жорий килиниши;

- ишлаб чикариш воситалари ва ерга булган хусусий мулкчиликнинг йук килиниши;

- иктисоднинг иктисод конунлари эмас, “ижтимоий адолат ва тенглик“ каби идеологик догмалар асосида бошкарилиши.

Санаб утилган сабаблар бир карашдан иктисодий характерга эга булса хам, улар мавжуд сиёсий тузумнинг мохиятидан келиб чикканлиги учун СССРнинг йикилиши сиёсий системанинг бузуклигидан эканлиги маълум. Демак, энди СССРдан мустакил булган давлатлар, жумладан Гарбий Туркистон давлатлари, биринчи навбатда, сиёсий системаларини узгартиришлари керак.

У збекистон, Туркманистон ва Тожикистонда хокимият Совет системасини узиники каби узлаштириб олган кадрлар кулида колганлиги учун бу давлатларда сиёсий ислох отлар утказилмади х исоб. Шу ах волда бу давлат рахбарларининг биз аввал иктисодий ислохотлар килмокчимиз, деган маънодаги баёнотлари лофдан бошка нарса эмас. Бу рахбарлар сиёсий ислох отларни кечиктиришаркан, уз мамлакатларини колокликка мах кум килишдан ташкари Туркистон Бирлиги йулида янги тусиклар яратмокдалар. Чунки хам сиёсий хам иктисодий ислох отларни амалга ошираётган К озогистон ва Киргизистон билан бу уч давлат орасида система фарки юзага келмокда. Системалари умумий махражга келмаган давлатлар орасида интеграцион жараёнларнинг ривожлана олмаслигини тушунтириб утириш хам ортикча булса керак.

Бирлашиш объектив зарурият

Х озирги режим бошкарувчилари яратаётган тусикларга карамасдан Гарбий Туркистон давлатлари бирлашишга мах кумлар. Бунга кочиб булмас объектив сабаблар бор. Уларнинг баъзилари:

- Буюк давлатлар Русия ва Хитой орасида ер олиб, дунёнинг бугунги сиёсий марказларидан узокда колган, очик денгизларга чикиш йуллари булмаган ва ахолисининг сонига кура кичик булган бу мамлакатлар х еч к ачон уз бошига х акикий мустакилликка эришолмайдилар ёки, энг камида, узларининг регионларида таъсирли кучга айланолмайдилар;

- Бу мамлакатлар орасидаги руслар томонидан белгиланган чегаралар сунъий булиб, келажакда факат тортишмаларга сабаб булади. Бунинг устига асосий кисми тог ва чулу-сах ролардан утган бу чегараларни куриклаб хам булмайди;

- К ишлок хужалигида ишлатилаётган ерларнинг асосий кисми сугориладиган ерлар булиб, окар сувлар эса эхтиёжларни коплашга етарсиз булгани учун бу регионда сув хаётий ах амиятга эга. Х амма мамлакатларнинг худудларидан окиб утган Аму ва Сир дарёларнинг хавзасидаги унлаб сув омборлари ва миллионлаб кишиларга хаёт бераётган каналлардан иборат булган сув таксимлаш системасини факат бир бутун уларок бошкариш мумкин.

Интеграциядан кочиб булмаслигини бу мамлакатлардаги миллий-демократик ва исломий рухдаги мухолифат ташкилотлари аввалдан айтиб келаётган булсалар хам, х окимиятдагилар буни эшитишни истамай келдилар. Лекин мавжуд вазият сунг замонларда уларни хам бу йуналишда харакат килишга мажбур килмокда.

Бугун бошланабилинадиган ишлар

Мустамлака мамлакатларнинг бошига бало келтирган нарсалар хар замон уларнинг бойликлари булган. Туркистон йирик давлатларнинг иктисодий мустамлакаларига айланиб коладиган булса, х озир шундай булишга бошлади хам, бунинг сабаби яна уша асосий бойликларимиз - нефть, газ, пахта, олтин ва бошкалар булади.

Шуни очикча айтиш керак-ки, Туркистон мамлакатлари алох ида-алох ида х аракат килсалар, бу бойликларидан тула фойдаланишга курбилари етмайди. Масалан, К озогистон ва Туркманистон уз худудларидаги нефть ётокларини ишлатишга куч ва маблаглари етмагани учун, бу бойликлардан келадиган фойданинг катта кисми гарб давлатлари ва Русияга окиши аник. Худди шунга ухшаш, дунёда энг куп пахта етиштирадиган мамлакатлардан биттаси булган Узбекистон узининг асосий бойлигини Европадаги биржаларнинг “кайфиятига” таслим килган.

Агар Гарбий Туркистон мамлакатлари дев лойих алар ишлаб чикиб, нефть ва газни казиб олиш, кайта ишлаш ва дунё бозорларига олиб чикиб сотиш сохаларида урток сармояларга таяниб хамкорлик килсалар, бу худуддда коладиган фойданинг микдорини кескин оширолардилар. Бошка бир лойиха - масалан Туркиянинг имкониятларидан фойдаланиб ва у билан бирликда, Турк давлатларининг урток пахта биржасини куриш булиши мумкин.

Булар каби дев лойихалар Туркистон давлатлари уртасидаги интеграцион жараёнларни ривожлантириш йулида мухим кадам булиши аник.

Демократия ва инсон хукуклари

Туркистон Бирлигини яратиш учун аввал унга кирадиган давлатларнинг сиёсий ва иктисодий ситемаларини бир турли килиш шарт. Замонимизнинг талаби эса аник: Демократия ва бозор иктисодига таянган системалар. Шу сабабли Туркистон Бирлигини истаган хамма давлатлар Узбекистон, Туркманистон ва Тожикистонни демократия томонга юритиш учун бир нарсалар килишлари керак. Бу ердаги “бир нарсалар килиш“ иборасини бошка давлатларнинг ички ишига аралашишга чакирик, деб бах олайдиганлар топилиши мумкин. Аслида эса х еч хам ундай эмас. Чунки номи тилга олинган мамлакатларга таъсир килоладиган давлатларнинг хаммаси Европада Хавфсизлик ва Х амкорлик Ташкилотининг (ЕХХ Т) аъзолари. Бу уч мамлакат хам шу ташкилотнинг аъзоси сифатида демократия ва инсон хукукларига оид бир катор мажбуриятлар олганлар. Уларнинг бажарилишини талаб килиш бошка давлатнинг ишига аралашиш хисобланмайди. Акс х олда, бир ташкилотга кирган аъзоларнинг умумий мажбуриятлар олишларининг маъноси колмасди.

ЕХХТга аъзо булмаган давлатлар хам халкаро конун-коидалар, хусусан инсон хукукларига оид халкаро хужжатларга таяниб, баъзи ишларни килоладилар. Бунинг баъзи урнаклари хам бор. Масалан, 1992 йили К иргизистонлик демократ ва хукук химоячиларининг Бишкек шах рида Абдуманноб Пулатовнинг У збекистон хавфсизлик хизмати ходимлари тарафидан угирлаб кетилишига карши билдирган протестлари ва Козогистонлик демократларнинг У збекистон хавфсизлик хизмати ходимларининг Олма-Отада узбек мухолифатчиларига карши олиб борган фаолиятларини протест килишлари ва бошк.

Бугун бу йуналишдаги фаолиятлар учун яна бир мухим соха бор. У хам булса, ЕХХ Тга аъзо булмаган Осиё давлатлари, хусусан турк халклари яшайдиган улкалардаги инсон х акларининг бузилиши ва демократиянинг бугилишига оид вокеаларга муносабат билдириш. Бу маънода мух им булган улкалар - Хитой ва Афгонистон, айникса бу давлатларнинг тарихий Туркистонга оид кисимлари - Шаркий Туркистон ва Жанубий Туркистон.

Бу ерлардаги инсонларнинг хак-хукукларини химоя килиш хамманинг, аммо, биринчи навбатда, нисбатан озодлик ва демократияга эришган бошка Турк давлатларнинг вазифасидир. Куп масалаларда булгани каби бунисида хам расмий доиралар сассиз колишар экан, яна мухолифат ва инсон хукукларини химоя килиш ташкилотлари биринчи сафда бормокдалар. Мана факат икки мисол.

Маълумки, 1996 йилнинг охирларида ва 1997нинг бошларида Шаркий Туркистонда Хитойнинг мустамлачилик сиёсатига карши митинг ва намойишлар булди. Бу сунг йилларда Хитой режимига карши килинган энг жиддий чикишлар булди. Коммунистик режим мухолифатчиларга карши конли террор бошлади. Шу муносабат билан У збекистон “Бирлик“ халк харакати МК раиси Абдурахим Пулат 17 февраль 1997да Бутунхитой халк вакиллари мажлисига мактуб йуллаб “Хитой хукуматининг 20 аср охирида йук булиш остонасига келган мустамлакачиликни 21 асрга ташиш максадида Шаркий Туркистон халкига карши олиб бораётган тазйик ва террор сиёсатини катъиян коралади ва катлиом-геноциднинг дарх ол тухтатилишини“ талаб килди. Мактуб шундай тамомланади: “Хитой халк жумхурияти ва кадимий маданий анъаналарга эга булган хитой халкини х еч булмаса Совет Иттифокининг тарихидан ибрат олиб, Шаркий Туркистон, Тибет ва уз истиклоли учун курашаётган бошка улкаларнинг мустакиллиги йулидаги тусикларни олиб ташлашга чакирамиз”.

Айни шу вокеалар муносабати билан Москвада “Бирлик“чилар ташаббуси билан ташкил этилган “Марказий Осиё инсон хукуклари жамиятининг” раиси М.Нарзикулов шу йил 26 февралда ХХРнинг Москвадаги элчихонасига мактуб йуллаб, Синьцзян-Уйгур автоном районида ерли халкларининг сиёсий ва фукаровий хукукларини хурмат килишга чакирди.

Х а, Туркистон бир бутундир шиори бугун харакатга бошлади. Бу харакатни давом эттириш бизнинг бурчимиз.

Зеро, биздан харакат, Аллохдан баракат.