Журнал Ҳаракат №4 (15) 1998. Дардингни айт укканга
Толиб Ёкуб - Диктаторнинг душмани ким.
Демократик тузумларда хар кандай диктатурага, мутлок диктатурага эса айникса, йул куйилмайди. Бунинг сабаби шуки, демократик тузум шароитида яшаётган халклар битта умумфалсафий хакикатни яхши тушуниб етганлар. Мазкур хакикат - «Хокимият одамни айнитади, мутлок хокимият эса мутлок айнитади» - купчиликка таниш. Демократик тузум, яъни озодлик шароитида яшаётган халк хокимиятни айниган, айникса мутлок айниган одам бошкаришини истамайди. Математикларнинг тили билан айтганда хокимнинг айниганлиги билан халкнинг эркинлиги уртасида тескари пропорционал богланиш мавжуд, яъни хоким канча куп айниган булса, халк шунча кам эркинликка эга булади, ва аксинча....

Бу хакикатни одамлар бевосита ёки хеч булмаганда интуитив тушунадилар. Юкорида зикр этилган хакикатни биринчи булиб кадимги юнон файласуфлари пайкаган булсалар керак.

Бир неча йилдан бери жахон матбуоти, купгина сиёсий рахбарлар, инсон хукуклари учун курашувчи ташкилотлар ходимлари Узбекистон ваТуркманистон президентларини диктатор, деб атамокдалар. Айни пайтда Козогистон ва Киргизистон президентлари хакида жахон матбуотида бу хил мулохаза деярли учрамайди.

Табиий, жахон матбуоти, сиёсий ва бошка рахбарлар Узбекистон ва Туркманистон рахбарларини бирданига ёмон куриб колгани учун бундай фикрни билдираётгани йук. Улар Узбекистон ва Туркманистондаги сиёсий-ижтимоий ахвол, президентларнинг хатти-харакатлари, уларнинг нуткларида кузатилаётган белгиларга караб мазкур хулосага келишаётган булса керак. Бошкача айтганда: «Шамол булмаса, дарахтнинг боши кимирламайди».

Макола бошида келтирилган умумфалсафий хакикатни бироз тахлил килиш билан бирга купчиликка маълум булган, ортикча тушунтиришни талаб етмайдиган, оддий хакикатларга мухтарам укувчининг эътиборини жалб этамиз.

Хокимиятни эгаллаб турган одамнинг «айниши» деганда нима тушунилиши барчага маълум. Бунга тухталмаган холда шуни кайд этамизки, хокимиятга келган одамнинг айниши, табиий, унинг инсоний сифатлари, хатти-харакати, юргизаётган сиёсати, уз атрофидагиларга муносабати, атрофидагиларнинг унга муносабати ва бошка купгина факторларга богликдир.

Хокимнинг айниши, ва айникса, мутлок айниши, яъни диктатор булиб шакллана бориши, турган гап, биринчи навбатда унинг инсоний сифатларига боглик булса, иккинчи томондан, бундай шаклланишнинг асосий сабаби жамиятдаги ижтимоий онг даражасидир. Ижтимоий онг даражаси юкори булган жамиятда хокимият тепасига инсоний сифатлари паст одам кела олмайди, келган такдирда хам у узок муддат хокимиятда кола олмайди.

Шуни хам айтиш керакки, ижтимоий онг даражаси паст булган жамиятда ижтимоий иллатлар даражаси юкори булганлиги сабабли хокимни гурух манфаати билан боглик булган одамлар куршай бошлайди, яъни хокимнинг якин ва узок АТРОФИ шакллана боради.

Хоким диктатор булиб шакллана борган сари у кандайдир одамларни ёки гурухларни узига душман деб хисоблай бошлайди, уларга асоссиз айблар куйиб тазйик остига олишга харакат килади. Хар кандай карши фикрга нафакат диктаторнинг узи, балки унинг атрофи хам салбий муносабатда була бошлайди. Диктатор ва унинг атрофи хар кандай масалани куч ёрдамида ечишга харакат килади, ва натижада жамиятда зулм ва зуравонлик, ва демак, уларнинг мантикий давоми булган ижтимоий иллатлар янада кучая боради. Диктатор ва унинг атрофининг кирдикорларини яшириш максадида матбуот ва бошка сохаларда ёлгонга зур берилади, яъни ЁЛГОН зуравонликка ухшаш давлат сиёсатининг асосий куролига айланади.

Хар кандай одамнинг узига яраша душманлари ёки ихтилофчилари булганидек, диктаторнинг хам душманлари ва мухолифлари булади, албатта. Бирок оддий одамдан фаркли уларок диктаторнинг асосий душманлари узига хос хусусиятга эга. Бу хусусиятни тушунтириш учун хаётий бир параллелга мурожаат килайлик. Ушбу афоризм машхур рус тарихчиси А.Ключевскийнинг каламига мансуб: «Гузал аёлнинг биринчи душмани унинг кузгуси, иккинчи душмани эса - унинг кулокларидир. Биринчиси унинг аклини заифлаштирса, иккинчиси унинг юрагини ишдан чикаради».

Мазкур афоризмда буюк олим гузал аёлнинг хакикий душманларини курсатган, бинобарин гузал аёлнинг оддий душманлари, яъни узи катори ракиблари булиб, улар у билан бахт талашадиган бошка чиройли ва гузал аёллардир. Нега кузгу ва кулоклар гузал аёлнинг асосий душманлари эканига хурматли укувчининг узи тушуниб етади деб уйлаймиз. Макола бошида келтирилган умумфалсафий хакикат билан мазкур афоризм орасида узвий богланиш борлигини зукко укувчи дархол тушунади. Дархакикат, гузаллик аёл учун накадар хислат булса, мутлок хокимият диктатор учун шу кадар хислатдир, чунки уларнинг хар иккаласи хам уз сохибини мутлок айнитади. Бу холни тушуниш кийин эмас, чунки гузал аёл хам, диктатор хам узларининг хакикий душманларининг бевосита таъсирида булади.

Шундай килиб, диктаторнинг хакикий душманлари ким?

Улар иккита булиб, биринчи хакикий душман - жилови диктаторнинг кулида булган ноэркин оммавий ахборот воситалари (ОАМ), иккинчиси эса у билан тамоман хамоханг булган, унинг хар бир гапига «лаббай» деб жавоб берувчи, диктатор иродасига тулик буйсунган якин ва узок атрофидир. Кузгу гузал аёл аклини кандай ва канчалик заифлаштирса, ноэркин матбуот, радио ва телевидение хам диктаторнинг аклини шундай ва шунчалик заифлаштиради, гузал аёл кулоклари унинг юрагини кандай ва канчалик ишдан чикарса, диктаторнинг атрофи хам унинг юрагини шундай ва шунчалик ишдан чикаради.

Афсуски, диктаторлар одатда ёлгон мактовлар гирдобида булиб, улар узларининг хакикий душманларини сезмайдилар ёки сезишни истамайдилар. Диктаторлик ва шахсга сигиниш эгизак тушунчалардир. Шахсга сигиниш купгина динларда, шу жумладан Исломда хам кораланади. Инсон инсонга эмас, инсон факат Яратганга сажда килиши, сигиниши лозим. Диктаторлик режими шароитида хамма нарса шахсга сигинишга йуналтирилган булади. Шу сабабли бундай мамлакатда диний эътикодларга ва диннинг узига карши катагонлар уюштирилиши диктатор-ликнинг мантикий давоми деб каралади. «Беайб - Парвардигор» дейишади донолар. Хар кандай инсон номукаммал зот булгани сабабли хато ва айблардан, ва демак, гунохлардан холи эмас.

Бирок матбуот ва атроф диктатор хатосиз ва айбсиз ишлайди, деб хисоблайди. Матбуот ва атроф буни ишонганидан эмас, балки диктаторнинг хато ва айбларини яшириш учун муттасил ёлгон гапиришга махкум булганлигидан килади. Уларда куркув ва манфаат хисси халк ва жахон жамоатчилигидан уялиш хиссидан юкори булади. Куркув ва манфаат хисси эътикод хиссидан фаркли уларок одамни осонликча соткинлик, иккиюзламачилик, риёкорликка судрайди. Шу сабабли диктаторлар хокимиятдан кетган захотиёк унга биринчи булиб айнан матбуот ва атроф тош ота бошлайди - бунга тарихда талай мисоллар бор. Дархакикат, душманлик ва соткинликка тайёр одамларгина уз «хужайинларининг» гапини икки килмайдилар, унинг хато ва айбларини яширадилар, уни танкид килмайдилар. Узбекистон ва Туркманистон матбуотида ун йил давомида бу мамлакатлар рахбарлари хакида бирорта хам танкидий макола босилмаганлиги бунинг яккол исботи эмасми?

Диктаторлик режими шароитида МАКТОВ жамият хаётининг асосий белгиларидан бирига айланади. Мактов гузал аёл кулогига, ва демак юрагига кандай таъсир этса, диктатор кулоги ва юрагига ана шундай таъсир этади. Мактов аслида Парвардигорни улуглаш ва болани рагбатлантириш учун ишлатиладиган инсон эътикоди ва хис-туйгуларининг бир булагидир. Парвардигорга нисбатан мактов хакикат булса, болага нисбатан айтилган мактов оддий сохталик булсада, бирок бу - бола тарбиясининг бир кисми, деб каралади. Ёши катта одамни макташ, одатда, аксарият уни иллат сари ундайди, муттасил мактов эса инсонда кибр, сохта буюклик ва бошка иллатларни кучайтиради.

Диктатор одатда матбуот ва атрофнинг муттасил мактови ва саждаси таъсирида булгани туфайли таборо халкдан узоклашади, тинимсиз уз шахси хакида уйлайди. Шахси улугланган сари эса кандайдир мавхум гурухлардан, ва хатто уз атрофидан хам хадиксирай бошлайди. Хадиксираш бора-бора куркувга айланиб кетади ва диктатор нафакат узининг курикчиларини, балки режим курикчиларини хам бехисоб купайтиришга киришади. Шу сабабдан булса керак, шарк халкларида: «Хукмдор канча аклсиз булса, уни шунча каттик куриклашади» деган макол бор. Инсоният тарихида машъум рол уйнаган Сталин, Гитлер, улардан кейин яшаган Мао Цзедун, Ким Ир Сен, Саддам Хусайн ва бошка диктаторлар хаёти бунга мисолдир.

Туркистон тарихида куплаб диктаторлар утган. Инсоният ХХII аср бусагасида турганда Узбекистон ва Туркманистондек мамлакатлар навбатдаги асрга диктатура билан утишади, шекилли.