Журнал Ҳаракат №4 (15) 1998. Жамият муаммолари
Толиб Ёкуб - Бозор иктисоди ва сокол муаммоси.
(«Марказий Осиё ХII аср бусагасида. Бозор иктисодиёти ва ислом фундаментализми»
илмий симпозиумида килинган доклад, 1998, июль)
--------------------------------------------------------------------------------

Узбекистон шиддат билан уз йулидан кетмокда. Эшитгансиз, унинг узига мос, ва айтиш мумкинки, айникса узига хос йули бор. Мамлакатимиз собит кадамлик билан рахбарларимиз курсатган уша йулдан шахдам кетмокда. Уни киска килиб «узбек модели» дейишади. Ана шуни купчилик тушунишмаётибди. Чет элликлар буни хеч хам тушуна олмайдилар, чунки улар бизнинг йулдан утган эмаслар, бирок биз хам уларнинг йулидан утмаймиз, чунки узимизнинг йулимиз бор. Масалан, Германияда хеч качон ислом фундаментализми булган эмас, бизда эса кузинг сал шамгалат булса бас, сокол куйган фундаменталистлар дарров хукуматни эгаллаб олмокчи буладилар. Жуда хукуматга уч булишар экан. Кейинги пайтларда биз билан огайнилашиб бораётган Америка хам бизнинг йулни яхши тушунмаётибди, чунки, масалан, уларда колхоз-совхоз булган эмас, шунинг учун хам иктисодни колхоз-совхоз асосида курилса хакикий бозор булиб кетишини улар тушунмайдилар.

Нима учун биз кишлок хужалигида улкан ютукларга эришаяпмиз? Бунинг асосий сабаби, гарчи биз номини узгартирган булсак хам (хозир «жамоа хужалиги» ва «давлат хужалиги» дейилсада, халкимиз бу янги атамаларга яхши ургана олмади, шунинг учун «колхоз» ва «совхоз» атамалари худди «раис бува», «райким бува» атамалари каби хозир хам халкимиз огзида азиз) мохиятини узгартирмаган холда колхоз ва совхозларни саклаб колишимиздадир. Илгари колхоз-совхоз охуридан ким ем еган булса, хозир хам ушалар бозор килиб еб ётишибди. Халкимиз хурсанд, чунки: «Рахбарлар туйса эл туяди» деган эскидан колган макол бор. Лекин, «куй бурисиз булмайди» деганларидек, баъзан огзига эрк берадиганлар хам топилиб туради ва кузини лук килиб «качон халкка хам тегади, качон халкнинг корни туяди?» деб безбетларча сураб колишади. Ана шундайларни мен ёктирмайман. «Хой - дейман мен ушандакаларга, - аввал рахбарлар туйволсин, номард, рахбарлар турганда сенга нима бор, улганингча сенга хам бир нарса тегиб колар».

Узбек модели буйича, бозор иктисоди авваламбор рахбарларга каттик эътибор килади, чунки жамиятни тук, бакувват рахбарлар бошкармаса, узингиз биласиз, иктисод узокка бормайди. Совет даврида хам жамиятни хирсдай тук коммунистлар бошкаргани учун уларнинг хукумати 70 йил турди.

Бизда мухолифат дегани бор. Карасам шулардан биттаси бир кун: «Нима учун прокурорларнинг уйи каср, прокурор ойлигини вактида ололмабди деб эшитганмисизлар?» - деб халкни чалгитаяпти. «Хо-о-в, -дедим мен уша жойда, - оч прокурор конунни химоя кила оладими, прокурорларнинг тук булиши узбек моделига киритилганини эшитмаганмисизлар, халкни узимизнинг тугри йулдан бошкариб кетиш учун прокурорларимиз тук булиши керак-да!». Рахбарларимиз «узбек модели» деябошлагандан кейин мухолифатнинг хаммаси жимиб колди.

Шундай килиб, бозор иктисодиёти сохасида Узбекистонимиз оламшумул галабаларга эришмокда. Бу «узбек модели»нинг шарофати, албатта. Баъзи катта рахбарларимизнинг гапига караганда уни бошка мамлакатлар олиб ишлатса хам булар экан. Масалан, кушнимиз Киргизистон, Козогистон, ва хатто Русиянинг хам уз йули йук, ана шулар олиб ишлатса булади. Якинда Африка китъасидан бир коп-кора давлат «Биз узбек моделини олиб ишлатамиз» деб эълон килибди. Анча нарсадан хабари бор бир ошнам (унинг хукуматда танишлари бор) Океаниядан бир давлат, Амазонка вохасида яшайдиган бир кабила, Непал билан Бутаннинг оралигидаги бир кишлок хам узбек моделига кизикиб колишган эмиш, деб айтиб колди. Каранг, хатто Беларус президенти Александр Лукашенко Тошкентга ташриф буюрганида: «Узбек модели бизга ёкиб колди, биз шу йулдан кетамиз» деб, ватанига кайтгач, дархол бешта газетани ёпиб ташлади ва бир зумда оламга машхур булиб кетди. Бу хам узбек моделининг куч-салохиётидан дарак бериб турибди. Тепадаги баъзи одамларнинг гапига караганда хали узбек модели талаш булиб кетармиш.

Лекин тан олишимиз керак, бизда хам унча-мунча муаммолар бор, жуда хам йук деб булмайди. Шулардан биттаси, балки энг асосийси булиши мумкин, бу-сокол масаласи. Олимларимизнинг олиб борган тадкикот ишларига караганда ёши 40гача булган одамлар орасида сокол куйгани канча куп булса, иктисод шунча оркага кетаверар экан, яъни мамлакатда бозор иктисодининг равнаки жамиятда сокол куйганлар сонига тескари пропорcионал экан. Бу буюк кашфиёт илгари маълум эмас эди, рахбарлар ва олимларнинг саъй-харакати билан энди маълум булди. Одам канча кам иш хаки олса, шунча каттик ишлар экан. Шундан булса керак, бизнинг олимлар ана шунака буюк кашфиётлар килишмокда. Майли, бу бошка масала, асосий масаламиз - сокол масаласи, унинг бозор иктисоди шароитида ута зарарли эканлиги хакида.

Хамма ёкни сокол босиб кетди, каёкка караманг - хамма ёкда сокол. Каранг, институтларда укийдиган тирранча талабалар хам узларича сокол куйволишган. Тушунишмайди!!! Бу узбошимчалик бозор иктисоди табиатига сира хам тугри келмаслигига уларнинг акли етмайди. Шундай деймиз-у, тушунган баъзи домлалар хам талабаларига таклид килиб сокол куйиб юришибди. Тугрисини айтганда, уларда ватанпарварлик рухи етишмайди. Аслида ушалардан лозим «Хой тирранчалар, сенинг сокол куйишинг билан халк турмушининг яхши-ёмон булиши уртасида узвий богланиш бор-ку! Нима, сокол куйиб халкнинг турмушини пасайтирмокчимисанлар? Хе, соколинг куриб кетсин!»- деб куйиш. Сокол куйишидан ташкари, энг ёмони, энг чидаб булмайдигани, уша тирранчалар ётокхоналарида номоз укийдиган жойлар килиб олишган экан. Бу, энди, кип-кизил зараркунандалик, бу энди, бозор иктисодиёти эмас! Илгари коммунистлар бозор иктисодини канчалик тушунмаган ва хохламаган булсалар, булар хам худди ушалардай. Рахбарларимизга минг марта шукур, бизда хозир коммунистлар йук, уларнинг хаммасини йук килиб юборишди. Бировлар: «Рахбарларимиз уларнинг хаммасини бозор иктисодига утказиб юборишган» дейишса, баъзилар эса: «Уларни бир кечада кандайдир бир буёкка буяб куйишган, улар орамизда юрса хам, куринмайди» дейишади. кайси гап тугри эканлигини айтиш кийин, бирок рахбарларимиз коммунистларни «кириб» ташлаганини биламиз. Лекин пешонаси шур халкимиз коммунистлардан кутулар-кутулмас, «фундаменталист» деганга тутилиб колди. Фундаменталистларнинг ичида энг хавфлиси уша тирранча серсокол талабалар дейишади. Сабаби - улар иймон-эътикод билан Оллох йулига утишар экан. Уларни узимизнинг узбек йулига, рахбарларимиз чизиб курсатган йулга утказиш учун нима килиш керак? Аграр университет, Олий техник университет ва бошка бир неча олий мактаблар бошликлари бу ишни шундай койил-маком килиб бажардиларки, уша тирранча талабаларнинг эътикоди 180 даражага бурилиб колди. Бу масканларда талабаларга «Мен худога ишонмайман, худо йук» деб шапалокдай-шапалокдай хат ёздириб олишган, номоз укийдиган жойларини йук килишган.

Бозор иктисодиётига, узимизнинг йулга тускинлик киладиган нарсаларга йул куйиш керак эмас-да, ахир! Лекин, когоз ёздириб олиш хали масала тулик ечилди, деган гап эмас. Бозор иктисодиёти ва уз йулини тугри тушунган рахбарлар бозор иктисодиёти тугри йулдан чикиб кетмаслиги учун дархол тугри чора куришди - фундаменталистларнинг соколига ёппасига хужум бошланди. Ростлиги-ёлгонлигини айта олмайманку, операcиянинг номи хам «Хужум» деб аталган эмиш. Сиз яна коллективлаштириш давридаги «паранжига хужум»ни тушунманг, у бошка хужум. Унда хотин-халажнинг бошидаги паранжи-чачвони юлиб олинганда (кул билан албатта), гулханга ташланган. Хозирги хужумда эса хар бир декан, унинг хар бир уринбосари ва бошка рахбарлар кулида кайчи (пакки, электр машинка) билан халиги тирранчаларга хужум килади ва соколига тармашади. Кочганнинг фойдаси йук, чунки кочганинг билан сомонхонага... э-э, кечирасиз, ётокхонага бориб тухтайсан. Олдирсанг олдирдинг, йукса эртагаёк паттангни кулингга берамиз, турт томонинг кибла! Чет элликларга сал гайритабиийрок туюлиши мумкин бу, лекин мажбурлаб соколлар олдирилгач, бозор иктисодининг гуркираб кетганини курсангиз! Бирдан ойликлар, пенсиялар ошиб, нархлар тушиб кетиб, Америка долларининг сарик чакачалик кадри колмади. Хамма хайрон, америкаликлар саросимада...

Хаммангизнинг хабарингиз бор, якинда Осиёда бирдан иктисодий кризис бошланиб кетди. Индонезиядек ривожланган давлат узини осиб куйишига сал колди. Япония, Жанубий Корея каби бели бакувват давлатлар утириб колаёзди. Нега шундай булди, сездингизми? Фикрингиз тугри, молодеc, унга кушиламан. Соколга хужум бошлангандан кейин бизда иктисод кескин кутарилиб кетди, уларда эса кескин тушиб кетди.

Соколли фундаменталистлар ута ичи кора одам булар экан. Улар сокол куйишса бизда иктисод инкирозга учраб, чет элликларнинг иктисоди эса ривожланиб кетар экан! Ана шуни бизнинг зукко рахбарларимиз зукко олимлар ёрдамида сезиб колишди. Нима килиш керак шундай пайтда? Бу фикрингиз энди нотугри, унга кушила олмайман. Бунда демократик йул кетмайди. Факат каттик куллик, факат хужум, факат таг-томири билан йук килиб юбориш! Тушунмаяпсиз, соколини эмас, - узини! Давлатингизнинг келажаги буюк, иктисодингиз ута ривожланган булиши учун ёши кирккача булган, сокол куйган эркакларни... Йук, хаммасини эмас. Сокол куйган яхудий, насроний кабиларга тегмайсиз. чунки уларнинг соколи халиги хусусиятга эга эмас экан - буни хам бизнинг олимларимиз аниклашди. Лекин, бирдан узини йук килиб юборсангиз гап-суз булади. Шунинг учун аввал соколдан бошлаш керак.

«Фундаменталист», «ваххобийчи» деганлари битта одам, фарки йук. Хаммасининг соколи бор. Хаммаси хам бозор иктисодиётига ашаддий душман. Уларнинг хар бир хатти-харакати, хар бир товуш чикариши бозор иктисодиётига зарар! Масалан, улар жума номозларида имомга эргашиб овоз чикариб «омийн» дейишса, бу албатта мамлакатимизга чет эл сармояларининг кириб келишига монеълик килар экан, улар, яъни «ваххобийчи»лар, сафда турганда, орамизга шайтон ораламасин, деб елкама-елка зич туришса, бу хам колхоз-совхоз тузумимизга зарар экан, яъни бу тузумнинг бозор иктисодиётига боскичма-боскич кириб боришига тускинлик килар экан. Кургандирсиз, «ваххобийчи»лар «Аллоху акбар» деганда икки кулини юкорига кутариб куйишади. Бу энди бозор иктисодининг томирига болта уриш билан баробар экан - бунга асло йул куйиб булмайди, албатта.

Ана шу ва бундан бошка куп нарсаларни тушуниб етгандан кейин, жойлардаги рахбарлар: «Булди энди, бу бизнинг узбек моделига тугри келмайди, иш шу тахлит кетадиган булса бизда хеч качон бозор иктисоди булмайди» - деб, халкни уйлаб, мамлакат келажагини уйлаб мачитлардан, корхоналардан, олий мактаблардан соколли «вахобийчи»ларни кувишнинг тугри йулига, яъни узимизнинг узбек йулига утдилар. Бу, албатта, турли жойларда турли хил усуллар билан амалга оширилмокда.

Масалан, Тошкент ёнидаги Улугбек посёлкасидаги ягона мачит олдига бозор иктисодиётига эътикоди зур булган иккита милиcионерни куйиб, мачитга номоз укишга келган соколли одамларнинг паспортини текширтириб, ундаги маълумотлар билан бирга каерда ишлаши ёки укишини ёзиб олиб, агар соколини олдирмаса, у холда узига кийин булишини шипшитиб куйишмокда. Наманганда эса улар билан адди-бадди айтишиб утирмасдан, тугридан-тугри камокка жунатилаяпти, яъни узимизга хос йул кулланилаяпти. Бу энди, узингиз биласиз, узимизга мос хам йул.

Олимларимиз кейинги пайтларда бозор иктисодига соколдан бошка яна бир канча нарсалар хам салбий таъсир этишини сезиб колишибди. Масалан, аёлларнинг хижоб кийиб юриши мамлакатимизда тракторсозликнинг ривожланишига асосий тусик экан. Сочи узун-да, тушунишмайди, сенинг хижобинг неча пулу, дехконга зарур тракторлар неча пул? Сенинг хижоб кийишинг куп булса, унинг окибатида дехконнинг кулига трактор келиб тегмаса, ёки теккани хам синаверса, ургилдим сенинг хижобингдан!

Бундай акли паст, халк душманларининг бизга кераги йук! Бизнинг йулга тугри келмаса, бир хужум билан йук килиб ташлаш керак. Ушанда тракторлар хам купаяди, синиши хам камаяди, кишлок хужалиги хам гуркирагандан гуркираб кетаверади.

Мачитларда азонни карнайлар, овоз кучайтиргичлар билан айтилиши, аслида, иктисодга, айникса бозор иктисодига жуда зарар эканини анчадан бери сезиб юрардик. Хозирги хукуматимизнинг асосий душмани коммунистлар уз вактида карнайлар, овоз кучайтиргичлар у ёкда турсин, мачитларини хам ёпиб ташлашган. Буни улар нима сабабдан килганини айтиш кийин, бирок хозирги кунда мачитлардан карнайлар, овоз кучайтиргичларни олиб ташланишининг сабаби аник - улар бозор иктисодининг ривожланишига тамоман карама-карши нарса экан, шундай булгандан кейин улар ортикча!

Буни муфтий хазратлари Абдурашид кори хам тугри тушунар эканлар, у киши буни дона-дона килиб асослаб бердилар. Муфтий хам, узингиз тушунасиз, тиш-тирноклари билан бозор иктисоди тарафдори. Бир мажлисда у кишидан бир одам: «Домла, эрталабдан кечгача хар кадамда радиокарнайини букиртириб, кулокни батангга келтириб, чет ел музикасини куйиб, кассета сотиб утирганларга муносабатингиз кандай?»-деб сураган экан, Абдурашид муфтий: «Бозор иктисодига нима ёрдам берса, мен уша нарса тарафдориман. Кулокни батангга келтирадими, йукми, ёмгирнинг суви бугдойга кандай ёкса, бу музика хам бозор иктисодига шундай ёкади», деганларини уша одам чойхонада завк билан гапириб бериб утирган экан. Шу сабабдан ул зот якин келажакда мачитларда хам «Звукозапис» точкаларини очишга фатво бериб колишлари ажаб эмас. Агар шундай булса, бундан мамлакатимиз иктисоди факат ютади.

Яна соколга кайтсак, юкорида айтувдик, улар, яъни соколлилар (ваххобийчилар деса хам булаверади) хукуматни эгаллашга жуда уч булишар экан. Уларнинг яна бир ярамас одати - наркотик деган нарсага, узбек модели тили билан айтганда, нашага хам жуда уч булишар экан. Милиcионерлар уларга кул теккизишмаса хам ёнларидан, машиналаридан ёки уйларидан наша чикаверади. Узлари чекмасалар хам кутариб юрадиган одатлари бор. Хамма гап шундаки, улар милиcия ходимлари, прокурорлар, судялар, хукумат одамларидек пок одамлар эмас. Милиcионерлар, прокурорлар, судлар уларнинг нопоклигини осонгина исботлаб ташлайверишади, шунинг учун улар «гинг» демасдан турмага кетаверадилар. Турмаларда улар бозор иктисодидан дарс олиб, узбек модели нима эканини тулик англаб чикишади. Чикишса, албатта. Чунки чикмай колишлари хам мумкин. Охирги пайтларда чиккандан чикмай колган холлари куп, чунки чикарсангиз, улар дарров сокол куйишиб, бозор иктисодини чаппасига айлантириб юборишади.

Сокол куйишликнинг иктисодга ёмон таъсир этадиган яна талай жихатлари бор экан, бирок улар хали олимларимиз томонидан илмий асосланганча йук. Масалан, «ваххобийчи»ларнинг соколи кандайдир йуллар билан плёнка остига экилган пахтага таъсир этар экан. Албатта, узингиз тушунасиз, яхши таъсир эмас. Ана шу ёмон таъсир механизмини олимларимиз ишлаб чикишса, бу кашфиёт мамлакатимизда «ваххобийчилик»ни таг-томири билан йук килиб юборишга бемалол асос була олади. Ундан кейин «халкимиз коммунизмда яшаяпти», деб хисоблаш мумкин, чунки ватанимизда бозор иктисодига каршилик киладиган нарсанинг узи колмайди.