Журнал Ҳаракат №4 (15) 1998. Жамият муаммолари
Илхом Рахмон - Ким хак?
(Икки кишининг давомли мулокоти)


Эски танишлардан учтамиз учрашиб колдик. Журъат ва Хакимбой каттик бахслашишди. Журъат, мавжуд тузум, рахбарият олиб бораётган сиёсий-ижтимоий ишларга жиддий танкидий бахо берар, иккинчиси - Хакимбой, аксинча рахбарият тугри ишлар килаётганини такидларди. Камина эса уларнинг сухбатларини айнан, жиддий узгаришларсиз ёзиб олдим ва окка кучирдим. Назаримда бу сухбат Узбекистон ичкарисида яшаётган икки хил тоифанинг фикрларини ифодалайди. Аммо сарлавхада айтилганидек, хакикат ким томонда? Агар ушбу давомли сухбат билан таниша борсангиз, хакикат кайси бир сухбатдошда эканлигини узингиз ажрата оласиз.



БИРИНЧИ МУЛОКОТ
ЖУРЪАТ. Якинда шахримиз кучаларидан кетаётсам бир кузтаниш одам "Ху, ука бормисизлар? "Бирлик" борми? Уни болталаб , кейин узи хам калтакланган "Эрк" каерда? Ахволимиз чаток-ку?! Энди буёги нима булади" деб сураб колди. Оиласида етишмовчиликлар булаётганидан, олган маоши ун кун утмай тугаб колаётганидан, уйларида, гуштли овкат пишмаётганидан нолиди: "Худди емиш излаб урмонга чиккан, аммо улкан жонзотлар насибасини еб куйганидан кейин нима килишини билмай колган ибтидоий одамлар тудасига ухшаймиз, бола-чакани бокиш учун узимизни юз томонга уряпмиз", дейди. Мен унга: "Бу хукумат Узбекистон халкини фаровон хаётга чикара олмайди деганимда хаммаларинг ишонмагандинглар, энди баттар булинглар", дедим.

ХАКИМБОЙ. Яхши килмабсиз. Сизга ухшаганларнинг касрига Узбекистоннинг тинчлигига рахна етиши мумкин. Мана, худога шукур Узбекистон мустакиллигининг етти йиллигини утказяпмиз. Мустакилликнинг узи буюк бойлик. Хозирги кийинчиликлар - утиш даврининг кийинчиликлари, хадемай бу давр утиб кетади. Халкимиз иктисодий кийинчиликлардан кутулиб фаровон хаёт кечиради. Мен Узбекистон келажаги буюк эканлигига чин дилдан ишонаман...

Ж. Ишончингиз учун президентимиз номидан, оламдан утган ва утмаган барча коммунистлар номидан ташаккур айтишга рухсат берсангиз. Чунки, илгарилари - Хрушчев ва Брежнев даврида хам, хаётдаги кийинчиликлар утиб кетади, якинда комунистик жамият курамиз, хамманинг егани олдида, емагани оркасида булади, дейишарди. Ушанда хам сизга ухшаган миллионлаб одамлар ишонишганди.

Х. Ишонишган булишса, оталарига рахмат, бундай караганда, уша давр ёмонмиди? Гугурт бир тийин эди. Туз арзимаган чака турарди. Нон деярли текин эди. Умуман озик овкатдан кийналмасдик. Битта моянамга 15 коп ун, 15 кило ёг, шунча гушт олса буларди. Лекин мен баъзиларга ухшаб, уша даврни кумсаётганим йук. Барибир мустакилликни кадрига етман. Хатто оч колсам хам мустакилликни дейман.

Ж. Чунки президентимиз хам шу фикрдалар. Мустакиллик президентимизга кул келди. Хозир Узбекистонда энг мустакил одам президентимиздир. Нимани хохласа шу ишни киладилар, огизларига нима келса шуни гапирадилар, хохлаган жойларига борадилар. Факатгина у кишига бировларни хохлаган пайтда хохлаганча танкид килишга, хакорат этишга "рухсат берилган". Биронта шахс улар-нинг устларидан бирон жойга арз килаолмайди. У кишига мустакиллик шу учун керак...

Х. "Чунки президентимиз шу фикрдалар", деб Сиз мени хакорат килманг, президентимиз кайси фикрдалигидан катъий назар, мен мустакиллик тарафдориман. Сиз, мана, мустакилликнинг кадрига етаётганингиз йук. каерда булса хозирги тузимни, президентни ёмонлайсиз. Шу инсофданми?

Ж. Ажабо, сиз ва Сиз айтаётган одамлар качондан бери мустакилликнинг кадрига етадиган булиб колдинглар? Биз мустакиллик, тил эркинлигини урнига куйиш, пахта яккахокимлигини тугатиш учун курашаётганда кайси ковакда ётувдинглар? Уша пайтлари "Биз мустакил булолмаймиз, мустакил булсак, копнинг ичидаги мушукдай булиб коламиз, армия, чегарачилар, элчихоналар очишга маблагимиз етмайди" деган ким эди?

Х. Сиз агар президентни урнида булсангиз, узингиз хам шу фикрни айтган булардингиз. Бу сиёсат, сиёсатда баъзан айланма йуллардан юришга тугри келади.

Ж. Гирром йуллардан деяверинг.

Х.. Борингки, гирром йуллардан. Хуш, нима булибди? Енгилдингизми, тан олинг. Мард булинг.

Ж. Очик майдонда енгилсак эди, тан олган булардик. Аммо, бошингизга арматуралар билан уриб, камокларга ташлаб, юртдан чикиб кетишга мажбур килиб туришса, курашишга, хатто бахслашишга майдон берилмасаю, енгилганингизни тан олинг, дейишса галати туюларкан.

Х. Сиёсат фохиша хотинга ухшайди, ким енгса уни кули булади, дейишганини эшитмаганмисиз?

Ж. Бу халклар жаллоди булмиш Сталиннинг гапи. Бу гап эскирмаган булса, демак, сталинча сиёсат хам давом этаётган эканда?

Х. Хеч кандай. Сталин хам унинг даври хам бошка эди. Биз мустакиллигимизни саклаб колиш учун унинг баъзи методларидан фойдаланяпмиз. ёкмаса бурнингизни тишланг.

Ж. Очик гапираётганингиз учун хам рахмат. Аммо хозирги замонда бу методлар эскириб, тарих ахлатхонасига ташланганини, бу методни ишлатган Саддам Хусайн кабиларнинг арбоб сифатида бир тийинлик обруси колмаганини хам эсласангиз ёмон булмасди.

Х. Аммо бизнинг президентимизнинг обруси кундан-кунга ошиб боряпти. 70дан ортик мамлакат мустакиллигимизни тан олди. Унлаб давлатларда элчихоналаримиз, консуллик ваколатхоналаримиз очилди, бунинг нимаси ёмон?

Ж. Бундай караганда, буларнинг ёмон жойи йук. Дунё жамоатчилиги мустакилликнинг кадрига етгани учун хам бу хил ишлар буляпти. Аммо бу ерда факат бизларда шу ишлар буляпти, деб мактаниш ортикча. Хуш, Козогистон, Киргизистон каби давлатларни тан олганлар сони Узбекистонни тан олган давлатлардан камрокми? Ёки элчихона, консуллик пунктлари уларда озрокми?

Х. Балки оз эмасдир, аммо хар бир фукаро уз мамлакати эришган муваф-факиятлардан гурурланиши керак-ку. Нахотки, Сизда мустакилликнинг етти йиллигини утказаётганимиз гурур туйгуси уйготмаса?

Ж. Мустакилликдан мен хам шодман. Аммо факат битта одамнинг мустакиллиги, хамма фукаро хам узини эркин сезмаслиги, мустакил эмаслиги менга алам килади.

Х. Аста-секин булади. Хозирча хаммага мустакиллик, эркинлик, демократия берсангиз, бир хиллар узидан кетиб колади. Тус-туполон бошланади.

Ж. Шу эски сафсатани куйинг. Биз демо-кратияга тайёр эмасмиз, демократия булса тус туполон булади, дейиш узбек халкини хако-ратлаш билан баробар. Хуш, биздан кура озми-купми демократия берилган Киргизистон ёки Ко-зогистонда нега тус-туполон булмаяпти. Уларнинг маънавий ва сиёсий савияси узбекникидан баландми? Бу савалга ижобий жавоб бериш узбек халкини хакоратлаш билан баробар.

Х. Энди хар бир мамлакатнинг уз йули, уз модели булиши керак-ку. Биз аста-секинлик билан демократик йулга утамиз. Улар балки тезрок утишгандир. Хар бир халкнинг табиати хар хил. Биров ошни ёктиради, биров бешбармокни, дегандай. Айтайлик, улар бизникидай улкан байрамлар килолмаяптику?

Ж. Нега улар хам байрам киляпти, аммо бизнинг байрамларимиз менга коммунистлар утказган байрамларни эслатяпти. Шаккокликка йуйманг-ку, илгарилари хам октябрнинг фалон йиллигини худди шундай, ура-урачилик билан байрам килардик. Энди, худога шукур, мустакилликни худди шундай, баъзан хатто илгаригидан хам каттарок масштабда, купрок харажатлар сарф килиб нишонлаяпмиз. Хар йили пойтахтда, вилоят марказларида, шахар ва кишлокларда Мустакиллик, Навруз, у ёки бу шахарнинг, у ёки бу олимнинг юбилейини утказиш учун сарф булаётган харажатларга янгидан янги корхоналар куриш, мактаб ва маорифни юксалтириш, минглаб, хатто миллионлаб ночор оилаларга ёрдам килиш мумкин.

Х. Аввало, байрамни коммунистлар утказадиган маросимларга ухшатганингизга каршиман. Мустакиллик улуг байрам. Бу мустакилликни халкимизнинг илгор вакиллари йиллар, хатто асрлар давомида кутган. колаверса, бу байрам- шунчаки маросим эмас, халкимизни мустакиллик рухида тарбилаш тадбири. Айрим оми одамлар хали мустакилликнинг нималигини, унинг буюк ахамиятини тушунишмаяпти.Бу байрам ва маросимлар эса уларнинг онги ва рухига озми-купми таъсир килади.

Ж. Ажабо, худди 7 йил олдинги коммунистлардай уйламокдасиз. Факат байрам килишда эмас, хатто байрамларга тайёргарлик куриш, уларни таргиб ва ташвик килишда хам, радио телевидениеда, фалон колхоз ёки корхона Мустакилликнинг фалон йиллиги шарафига уз режаларини ортиги билан бажарди, дейилишида хам ухшашлик бор экан. Коммунистлар хам октябрнинг ахамиятини курсатиш учун зур бериб байрам утказишарди, аммо онгли одамлар уларнинг устидан кулишар, "огрикли танга кутир жамошов", деб куйишарди. У пайтлар хозир айримларга жаннат булиб курингани, ушанда айрим махсулотлар (юкорида сиз айтгандай) арзон булгани билан асосий ахоли кашшок холда кун кечирарди. Аммо, худди хозиргидай, кийимимиз булмаса хам уни бордай курсатардик, ейиш-ичишнинг мазаси булмаса хам узимизни корни тук одамдай тутардик. Бирок байрамларни канда килмасдик. Улардан халк рухини кутариш, уларнинг мияларини "ювиш" янаям тугрироги, каллаларини говлатиб, фикрлашга куймаслик учун шундай килардик. Мен Сиз уйлаётгандай, (гарчи хозирги хукуматдаги аксарият арбоблар вактида мустакилликка тиш-тирноги билан карши туришган булиб уни утказишга маънавий хаклари булмаса-да) умуман, Мустакиллик, Навруз байрамларининг утказилишига карши эмасман, аммо уларни оддийрок, дабдаба ва ас-асадан йирок килиб хам утказиш мумкин... Шунда халкнинг пули хам сарф булмайди, кайфияти хам яхшиланади, оз булса-да, топган пулини узига сарфлайди.

Х. Менимча, байрамларга сарфланадиган пулларнинг асосий кисми фирмалардан ва бюджетдан олиняпти.

Ж. Кечирасиз, бизда халкдан, жамоа хужаликлари аъзоларидан кандай йусинда, канчадан пул олингани хакида маълумотлар бор. Колаверса бюджет хам халкнинг пули.

Х. Сизга ухшаган бир-иккита мухолифдан бошка бундай уйламайди. Купчилик бу байрамлардан хурсанд.

Ж. Шуро замонида хам коммунистлар, байрамлардан хамма хурсанд, деб уйлашарди. Ушанда хам Сахаровга ухшаган бир-икки одам уз фикрини айтса, мухолиф, хатто душман, деб эълон килишарди.

Х. Худо хохласа, тез булмаса-да, аста-секинлик билан хаётимиз яхшилана боради.

Ж. Аввало, хаётимизнинг яхшиланишига етти йилнинг етмаганлиги шубхали. Ахир Узбекистон катта-катта бойликларга эга мамлакат. Бу ерда пахта, коракул тери, пилла, тилладан ташкари газ, нефт захиралари хам бор. Президент жуда куп айтаётгандай, ишла, деб куйса уззукун ишлайдиган мехнаткаш халк бор. Аммо хаётимиз оркага кетса кетяптики, яхшиланаётгани йук.

Х. Жудаям унчалик эмас, хаётимиз оз булса-да яхшиланяпти. Мана, Асакада НЕХИА, ДАМАС, ТИКО автомобиллари ишлаб чикиладиган кушма завод курилиб, куплаб автомабиллар тайёрланди. Бухорода нефтни кайта ишлаш йулга куйилди, Тошкент таниб булмас даражада узгаряпти, бошка шахарларда хам курилишлар кетяпти. Булар хазилакам узгаришлар эмас.

Ж. Менимча эса, булар яхши узгаришлар, аммо катта узгаришлар эмас. Тугри, юкорида сиз айтган заводларнинг курилгани, чиройли машиналарнинг шахарларимиз кучаларида юришгани, кандайдир фахр хам уйготади, кишида. Лекин узимиз "чикараётган" бу машиналарга узбекча ном беришга хам хаккимиз йук-ку. Буни хам бир четга куйиб туриб айтинг-чи, бу заводдан Узбекистон ахолисига канча фойда унади? Фойданинг 49 фоизи бошка ёкка кетаётган булса, мехнатни бизнинг халкимиз вакиллари килаётган булса, завод туфайли юртимизнинг гузал гушаси экологияси хам озми-купми зарар кураётган булса, ундан кура Шукрулло Рахматович "Озодлик"ка берган бир интервюсида айтганидек, агар шу заводни карзга курганимизда, карзни хам амал такал килиб тулаб юборардик, фойданинг хаммаси узимизда коларди. карз кетар, хотин ёнга колар, деган макол бекорга айтилмаган.

Иккинчидан, Узбекистон аграр республика. Биз кишлок хужалигига ихтисослашганмиз. Асакадаги шу заводнинг урнига фермерлар учун мини тракторлар, мини комбайнлар ишлаб чикарадиган ёки кишлок хужалик махсулотларини кайта ишлайдиган мини заводлар курилди деб фараз килайлик. Хозир уша тракторларнинг бир кисми далаларда ишлаётган, бизнинг жамоа хужаликларимиз миллионлаб пул хисобига бошка мамлакатлардан комбайнлар сотиб олмаган, бог-рогларда ерга тушиб чириётган мева чевалар, нобуд булаётган ва арзон гаровга пулланаётган сабзавот махсулотлари кайта ишланиб кишга асраладиган туйимли емишларга айланган буларди. Хам кишлок хужалиги юксаларди, хам пул ёнимизга коларди, хам халкимизнинг корни туярди, фермерлик катта куч билан ривожланарди...

Х. Гапларингизнинг бир кисми тирнок остидан кир излашга ухшаб кетяпти. Сизга иссик хам, совук хам ёкмайди. Хукуматимиз Корея республикасининг ДАЕWОО фирмаси билан юкорида айтилган автомабилларни ишлаб чикариш буйича шартнома тузган, мини трактор ёки комбайн ишлаб чикариш хакида эмас.

Ж. Кечирасизу, худди шунинг учун хам хукуматингизни айрим мухолифат вакиллари ушбу даврда нима заруру, нима нозарур эканлигини билмайдиган хукумат сифатида айблашмокда ва бу айблашларда кайсидир маънода жон борга хам ухшайди.

Х. Бу гапни (яъни НЕХИА ТИКОлардан кура мини трактор ва мини заводлар зарурлигини) илгарирок айтиш керак еди. Айтганча, мини тракторларингиз кайси фермернинг ерида ишлайди? Фемерликнинг узи бизда ривож топган эмаску?

Ж. Худога шукурки, хеч булсаса битта хакикатни, фермерликнинг ривожланмаган-лигини тан оляпсиз. Иккинчи масала - ялтир-юлтир машиналар ишлаб чикарадиган заводлар масалага келганда, шуни айтишим керакки, хукуматингиз шу заводни кураётганда биздан сураган булсалар айтардик, фикримизни. Аммо курилган корхонанинг фойда-зарари тугрисида хам фикр юритишга хакимиз булса керак. Сиз айтган иккинчи масала - фермерлик масаласида сизга яна бир гапим бор. Хуш, кишлок хужалигини ривожлантиришнинг фермерликдан бошка кандай йули бор? Юкори доиралар фермерлик хакида, уни ривожлантириш тугрисида куп гапиришяптию...

Х. Гапиришаётгани билан хали бизда фермерлар синфи шаклланмади, демак, халиги сиз айтган тракторларни сотиб олувчилар хам йук. Шундай экан, гапингиз асоссиз.

Ж. Сизнинг "асосли" гапларингиздан мен хам хайрон булиб турибман. кишлок хужалигини ривожлантириш учун, ерларни булиб бериш, фермерлар синфини шакллантириш, махсулотларни купайтириш, кишлокка илгор технологияни олиб кириш хакида куп гапириляптию, сиз булсангиз мини техникани яратиш шарт эмас, дегандай кайфиятда сузлайсиз. Бу ерда мантик йукку? Академик Мирзаали Мухаммаджоновнинг фикрича, агар Узбекистондаги зарар келтираётган хужаликлардан ярми хусусийлаштирилса, хатто ижарага берилса, кишлок хужалик махсулотлари хозиргидан икки баравар купрок ишлаб чикиларкан. Хуш, бу ишлар нега амалга оширилмаяпти? "Бирлик"нинг дастурида хам, руйхатдан утказилмаган "Озод дехкон" партиясининг дастурида хам, уларнинг аъзолари ёзган макола ва таклифларда хам шу хил фикрлар оз эмас эди. Бу ташкилотлар руйхатга олмнмаётипти, руйхатга олинмагандай, таклифларига амал килинмаяпти.

Х. Лекин худди шу хил таклифлар кишлок хужалиги ходимлари курултойида хам айтилди. Хатто хозирги кишлок ва сув хужалиги вазири И.Журабековнинг телевидениедаги чикишларида, эндиги йулимиз, колхоз-савхозларни таркатиб урнига фермер хужаликлари ташкил этиш, деди. Бизда давлатнинг узи бош ислохотчи биз, ислохотни аллакандай партия-мартиялар таклифи билан эмас, хукуматимиз режалари асосида амалга оширамиз.

Ж. Бу гапларни куп эшитганмиз, аммо кишлок хужалигида ислохотлар булаётгани йук. Ислохотларнинг юкоридан амалга оширилиши деган гап хам шубхали. Кайси рахбар уз-узидан келиб турган даромаддан уз ихтиёри билан воз кечади. Ислохотни давлат ташкил килиши мумкин, аммо у ахолининг онгли кисмининг, яъни партияларнинг фаол кумагидагина амалга оширилади. Холва, деган билан огиз чучимаганидай, давлат бош ислохотчи, деганингиз билан у ислохотчи булиб колмайди. Рахбарларимиз, гарчи ислохот киламиз, деб куп айтишаётганига карамасдан, ислохот килишмайди. Уларга ислохот узи утирган шохни узи кесишга ухшаб куринади. Уларнинг уз сарой шоирларии Э. Вохидов буни: "Бизлар арра тортмокдамиз, аррамизнинг тиши йук, тиши йук деб айтадиган, бизда бирор киши йук. Бизлар арра тортмокдамиз, шундай асли сузимиз, чунки уша шохда асли утирибмиз узимиз" деб кайсидир бир кайф остида тан олиб хам куйган. Демак, ислохотни юкоридан туриб амалга оширамиз, деган гап нотугри. Ислохот сиёсий онги усган ахолининг фаоллиги оркали амалга оширилсагина хакикий ислохот булади. акс холда хамма гаплар чупчакка айланади.

Хозирнинг узида хукумат режага киритган куп ишлар хам амалга ошмаяпти, ерлар булиб берилмаяпти. Албатта бунинг сабаблари куп. Уларнинг бир кисми юкорида айтилганидек, урта звенодаги рахбарларнинг каршилиги билан боглик булса, асосий сабаб якин бир-икки йил ичида утказиладиган президент сайловларидир.

Х. Бизнинг президентимиз 2000 йилгача конуний урнида утирибди. Хозиргача бу постда утирганлари хисобга олинмайдиган булган. Оббо сиз-ей, колхоз sовхozлaрнинг таркамаганини хам президент сайловларига богладингиз-а. койилман, йукни йундиришга уста екансиз. Бунинг сайловларга кандай алокаси бор?

Ж. "Хисобга олинмайдиган булди" деганингиз хам бахсли. Нега хисобга олинмайдиган буларкан, бу гуё бутун халкнинг куз олдида сайланган президентнинг яна бир, балки икки бор сайланиши учун лаганбардорлар уйлаб топган чупчак. Бу чупчакка факат онг даражаси паст одамлар ишониши мумкин. колаверса, президент сайловининг кандай утишида, жамоа хужаликларининг бор ёки йуклигининг катта ахамияти бор. Масалан, сог-саломатлик булиб турса, 2000-йилда президентликка сайловлар булиб утади. Уша сайловларда хозирги президентимиз ютиб чикиши керакми? Керак! Агар жамоа хужаликлари яшаб турса, кишлок ва сув хужалиги вазирлиги оркали жамоа хужаликларида яшаётган ахолига таъсир утказиш мумкин.

Х. Канакасига таъсир утказасиз, хар ким узи овоз беради-ку.

Ж. Оббо сиз-ей, мени синаяпсизми? ёки лакма деб уйлаяпсизми? Айтайлик, мен президентликка номзодман. Кишлок ва сув хужалиги вазири эса уз одамим. Уни чакираман-да, агар кишлокдаги сайловчиларнинг 90 фоизининг овозини олиб бермасангиз, менинг мухолифларим ютиб чикса онангизни уч-кургондан курасиз, дейман. Вазир айтганимни килишга мажбур. Хар-бир соха вазирини чакириб худди шу хил "ишлов"дан утказаман. Вазирлар хам уз навбатида вилоят ва туманлардаги узига буйсинувчи рахбарларни шу хил "ишлов"дан утказади, карабсизки 90 фоиз овоз каминага берилган булиб чикади.

Х. Ху, биродар, сал инсоф килинг-да, ахир, вилоят, туман хатто хужалик рахбарларигина овоз бермайди. Асосий овоз халкники булади. Халкнинг овозини хисоблаш учун эса жойларда сайлов участкаларининг муттасаддилари бор...

Ж. Ё узингиз жуда соддасиз ё мени лакма деб уйлаяпсиз. Сайлов учусткаларида уша вилоят, туман ва хужалик (ёки сохалар) рахбарлари тайинлаган одамлар ишлайди-да. Биринчидан, улар рахбарларнинг чизигидан чикмайди, иккинчидан халкимизнинг асосий кисми хам рахбарлар айтган ишни килишади. Мободо мухолифат вакиллари таргиботи ва хаёт кийинчиликлари таъсирида сиёсий онги ошиб, рахбарлар айтган номзодга овоз бермасалар, бюллеттенларни осонгина алмаштириб куйишади, тамом, вассалом.

Х. Жудаям унчалик эмасдир. Ахир халкаро кузатувчилар хам бор-ку...

Ж. Биринчидан, хамма сайлов участкаларига халкаро кузатувчиларни куйиб чикиш кийин. Колаверса, бизнинг сайлов участкаларимизда шундай уддабурро одамлар ишлашадики, шайтонга хам дерс беришни ишониб топширса булади.

Х. Хамма нарсага кора кузойнак оркали карашга урганиб колибсиз. Одамларимиз Сиз айтган даражада оми эмасдир, мен фалончига овоз берувдим, нега у кам овоз олди, деб суриштиришга акли етар.

Ж. Битта-иккита шундай одам топилди, хам дейлик, хуш, бунинг кимга фойдаси бор, поезд юриб кетгандан кейин, уни пастдан туриб тухтатиб буларканми?!

Худди шу хил иш услуби туфайли халкимизнинг 70 фоизи кашшок ва ночор ахволда кун кечиряпти. Яна Сиз тарафдори булган кишилар, иктисоднинг сиёсатдан устунлиги хакида лоф уришади. Иктисод сиёсатга каттик богланган. Сиёсат яхшиланса иктисод хам олга босади. Эсингиздами, бир пайтлар Узбекистоннинг бойлиги катта, агар Узбекистон уз пахтасини узи сотса бир йиллик пахтанинг пули халкимизни етти йил бокади, дейишарди. Мана, мустакил булганимизга етти йил булди, етти йиллик пахтамиз эса халкимизни етти ой ейишига етмаяпти. Пахтамиз кайга кетяпти?

Х. Пахтанинг бир кисми жахон бозори нархларида сотиляпти. Бир кисми харидорини кутиб турибди. Узбекистонда курилишлар уз-узидан булаётгани йук, менимча бир кисмида пахтанинг хам хиссаси бор. Колаверса, жамоа хужаликларининг узига хам уз пахтасининг маълум фоизини сотишга рухсат берилган.

Ж. Узбекистон бюджети канчалиги, унинг неча фоизи пахта, неча фоизи пиллаю тилла хисобига копланаётгани хакида ахборот йуклиги учун бир-биридан мураккаб саволлар келиб чикяпти, узбек пахтасининг неча тоннаси каерга сотилаётгани, уни кайси компаниялар канчадан пуллаётганини билмаганимиз учун хам халк орасида (то у кишлок ва сув хужалиги раиси булгунча хам) "пахта факат Журабеков рухсати билан сотиларкан, уни рухсатисиз чет элга хеч нима олиб чикиб кетиб булмас эмиш" сингари миш-мишлар бор эди. Бу гаплар хозир хам баралла айтиляпти. Мана, Сиз пахтанинг бир кисмини жамоа хужаликлари сотади, дедингиз, когозда шундай, аммо каминага маълум булишича, амалда бирон жамоа хужалиги пахтасини бевосита узи сотаётгани йук.

Х. Узбекистон бойлигининг бир кисми мудофаа ишларига, бир кисми ички ишлар ва МХХга кетаётганини хозир хамма билади. Мустакил республикани чет хуружлардан химоя килиш зарурми? Зарур! Ички тинчликни саклаш керакми? Керак! МХХнинг иши канчалик ахамиятли эканлигини узингиз хам билсангиз керак.

Ж. Хуш, билдим хам дейлик. Бюджетнинг неча фоизи армияга, неча фоизи Ички ишлар ходимларига, неча фоизи бошка ёкка кетаётганини биласизми?

Х. Мен каёкдан биламан?

Ж. Нормал демократик мамлакатларда Сиздай зиёлиларгина эмас, мамлакатнинг барча ахолиси бу саволларга жавоб топа олади. Энди Сизга яна бир савол. Бизга шунча катта армия, минглаб милитсия кисмлари шунчалик зарурми? Деярли хар бир туманда битта иккитадан милиция идорлари курилди. Кучага чиксангиз хар бир муюлишда беш олтидан ДАН ходими турганини курасиз, метрога тушсангиз у ерда хам милитсия, махаллаларда милитсия, аэропорт ва вокзалларни хам миршаблар босган. Тошкентда шундаймикан, деб бошка вилоятларга утсангиз, у ерда хам ахвол шу: нима бу юрт милитсия бокадиган юртми? Миршаблар мамлакатими? Бизга шунча миршабнинг кераги бормикан? Президентимиз уз кароргохларига кетаётганларида йулларда одамлардан хам милитсия купайиб кетади. Миш-мишларга караганда, президентимизнинг шахсини курикловчилар сони бутун бир полкка тенг келармиш. Менимча, президентнинг бунчалик чучишига хожат йук.

Х. Сиз шундай уйлайсиз, аммо мустакил республиканинг биринчи шахсини куриклаш шарт ва зарур. Президентнинг жонига суикасд уюштирилмайди, деб хеч ким кафолат беролмайди. Биз эшитган гапларга караганда, Наманганлик кайсидир зот чет элга утиб кетиб аскар туплаган эмиш.

Ж. Мен хам Жума Намонгоний, Тохир Йулдош каби кишилар тазйиклардан хайикиб чет элга чикиб кетган, Тожикистон мухолифатига кушилган, унинг атрофида 500-600 атрофида кочкинлар булиб харбий таълим олишган, деб эшитганман. Аммо кечирасизу, хеч ким уз-узидан кочкинга айланмайди, хеч ким бекордан-бекорга курол-ярокка талпинмайди. Зулм ва зуровонлик кучайса, зуровонликка карши янги кучлар пайдо булади. Агар 30-йилларда коммунистлар зуровонлик килиб, харбий кучларини купайтириб, бутун дунёда сосиализм курамиз деб жадал килишмаганида, хеч булмаса, чегараларни кенгайтириш никоби остида Болтикбуйи республикларини босиб олишмаганида Германияда хам фашизм бунчалик кутурмасди.

Бу ерда айнан коммунистларни Узбекистон рахбариятига, чет елга чикиб кетиб курол кутариб юрганларни эса фашистларга ухшатмокчи эмасман. Факатгина мухолифатга карши зуровонлик принципида иш килмаслик, дипломатияни ишга солиш, демократик таомиллар асосида иш куриш керак, акс холда зулм унга карши турувчиларни тугдиради, демокчиман.

Х. Демак, Сиз куролли мухолифат пайдо булишида хозирги сиёсатнинг роли бор, демокчисиз, бу билан куролли мухолифатни хам оз булса-да, оклаётганингизни биласизми? Мана, толиблар гурухи хозир чегарада турибди. Шундай пайтда хам кул ковуштириб утириш керакми?

Ж. Мен бирликчиман, "Бирлик"нинг хакикий аъзолари узбек халкининг туб манфаатларини хамиша биринчи планга чикаришган. Худо курсатмасин, толиблар Узбекистонга бостириб кирганда хам, агар халк дивизияси тузилса, биринчи булиб бирликчилар ёзилса керак. Ушанда хам Сизга ухшаганлар уз ковакларига беркиниб оладилар. Аммо биз хамиша куролли кузгалонга, кон тукилишига карши булганмиз. Узбекистонда Тожикистондагидай фукаролар уруши булмаётганининг сабаби факат хукуматнинг хизмати эмас, мухолифатнинг хам хизматидир. Биз баъзи бир кизиккон "огайниларимиз"ни тийиб куймаганимизда аллакачон фукаролар уруши келиб чикиши мумкин эди. Худога шукурки, бундай булмади.

Х. Барибир, президентимизнинг эхтиёткор-лигида жон бор. Четда булса-да, куролланган мухолифат бор эканми?

Ж. Юкорида номлари саналган кишиларнинг президентимиз жонига касд килишига ишонмайман. Улар тожик мухолифати каромогидаги одамлар. Ким уз томирига болта уради. Менимча, Сиз эслатган куролли мухолифатнинг вазифалари хам, хизматлари хам бошкача булса керак. Аммо президентимизнинг телевизордан чикиб юкорида номлари саналган кишилар хакида огир гап айтиши, хатто уларни "манглайидан отиб ташлайман", дейиши арбоб одамнинг гапи булмади.

Х. Ха, энди, ёмонлаш керак булса, гап топилади.

Ж. Аксинча, яхшилаш керак булса, Сизлар гап топа оласизлар. Уша гапдан кейин, Сизга ухшаганлардан бири "Президент халкнинг отаси, ота деган фарзандларини ураман, сукаман, бошингни сапчадай узиб ташлайман, деяверади" деб яхшилаганини хам эшитганмиз. Холбуки, президент халкнинг отаси эмас, фарзанди, керак булса, унинг огирини енгил киладиган хизматкори. Халк уни шуни учун сайлаб куйибди, манглайимдан отсин, деб сайлаб куйгани йук.

Х. Майли, куйинг шу майда гапларни биз иктисод хакида, уни кандай яхшилаш хакида гаплашаётувдик.

Ж. Мен Сизга яна бир бор эслатаман. Иктисод ва сиёсатни бир-биридан ажратиш ибтидоий одамларнинг иши. Зотан уни ажратиш мумкин хам эмас. Сиёсат кандай булса иктисод хам шунга мувофик булади.

Х. Аммо инсоф билан айтганда, халкимиз бундан икки-уч йил олдингидан яхши яшяптику?

Ж. Бу Сизнинг тахминингиз, хали уни исботлаш керак. Мен куп одамлардан, озгина булса-да, узгариш бор, деган гапни эшитяпман. Аммо, узгариш булаётган булса, бу хам президентнинг шахсий сиёсатига боглик булса керак, деб уйлайман. чунки, 2000 йил якинлашяпти. У киши яна сайланиши керак. Кейинги йил, менимча, президент симёсатини бир оз муътадиллаштиради, бюджет хисобидан булаётган курилишларни камайтириб маошларни нисбатан купрок оширади, одамларга озми-купми енгиллик беради. Аммо утиб олгандан кейин, "Оч от яхши чопади" деган принcип яна "эсига" тушади.

Х. Мана, узингизни узингиз ушлаб бер-япсиз. Агар истаса, Сиз айтган тоталитар тузимда хам халк хаётини яхшилаш мумкин экан-ку. Де-мак, жамоа хужаликларида хам ахволни яхши-лаш, хеч булмаса, шуро давридаги даражада маошлар беришни ташкил килиш мумкин.

Ж. Маълум бир муддатга бу ишларни килиш, балки айрим жойларда вазиятларни яхшилаш мумкиндир, аммо бу купга бормайди. Яна хукумат одамларни маошсиз ишлатишга утади. Биласизми, сайёрамизнинг хеч бир жойида бизники каби узок йиллар маош олмай ишлаётганлар йук.

Х. Барча хужаликларда ахвол бир хил эмас. Маош берилаётган хужаликлар хам бор. Маош урнига озик-овкат махсулотлари, жумладан, ёг, ун таркатилмокда. Акс холда дехконлар оч колишлари мумкин эди. Бизда фаол ижтимоий мухофаза мавжудлиги учун хам халкимиз тинчгина ишлаб яшаяпти.

Ж. Маош урнига озик-овкат таркатилаётган хужаликларни хам биламиз, бир ишловчига уч юз, турт юз сум хисобига ун ёки ёг таркатилаётган жойлар бор, аммо бу махсулотлар уша оиланинг бешолти кун козон кайнатишигагина етиши мумкин. Оч колишмаётганининг сабаби эса, ижарага берилаётган ерларнинг арзимас бир кисмига ижарачининг оиласи учун емиш булиши мумкин булган дон-дун ёки полиз махсулотлари эка олишидир. Бу, асли, хозирги конунлар асосида каралса, ноконуний эканлигини жамоа хужалиги рахбарлари хам ундан юкорирокдаги мутасаддилар хам билади. Аммо индамайди, чунки, худди шу томаркаси туфайли хам колхозчи жамоа хужалигида ишлайди, шунинг учун хам маош бермаганларида хам жим юради, уша томоркани хам олиб куйишларидан куркади. колаверса, халкимизнинг жим юришида бир сиким ахолининг бозорга чикаётгани, иккинчи хил ишсиз эркакларнинг Тошкент, Ашхобод, Нукус каби шахарларда пулдорларнинг уйларида ишлашаётгани, катор аёлларнинг эса Россия, Украина, колаверса,чет елларга бориб олди-сотди билан шугулланаётгани хамдир.

Х. Бунинг нимаси ёмон, хозир бозор иктисодиёти даври, хар ким узи истаганча тирикчилик килиши, олди-сотди билан шугулланиши мумкин. Бошка республикаларда ишлаш хам таъкикланмаган.

Ж. Олди-сотди килаётганлар ёки бошка жумхуриятларда ёлланиб ишлаётганларнинг хатти-харакатида ноконуний жихатлар бор, деяётганим йук. Мен одамларни катта-катта пахта майдонларида ишлатиб маош бермаётганини ёки арзимас сарик чака беришаётганини айтмокдаман. Эй мусулмон, эртадан кечгача ишлаб туриб маош олмаётганлар яна кайси мамлакатда бор? Эсингизда булса, бир пайтлар, собик иттифокнинг охирги йиллари газета-журналларда куп ёзишгани сабаблими ёки бошка тамони борми, мактаб укувчилари ва талабалар маълум муддат пахтага, чопикка чикмай куйишувди, энди эса вилоятлардаги барча олий ва урта таълим масканларининг, мактабларнинг талабалари бемалол "мустакиллик завкини суриб" пахта теришяпти. Бунинг устига деярли текинга ишлашяпти. Тугри, теримга дастлабки тушилган кунларда бир-иккимарта терган пахтасига караб озгина булса-да, хак беришади. Аммо куп утмай, турли бахоналар ишга солиниб, терилган пахталарга пул туланмайди.

Х. Ху, мусулмон, Сиз хам тушунинг-да, илгарилари терилганпахтани Россия деярли сув текинга олиб кетарди, хозир терилган пахтамизга узимиз хужайинмиз, шунинг учун укувчилар ва талабалар бошка мамлакатлар учун эмас, узимизнинг Узбекистонимиз учун далаларга чикишган, бунинг нимаси ёмон.

Ж. Шундай денг, хозир узи учун ишлаяпти, денг. Ундай булса нега хеч булмаса улмас овкатига етадиган пул берилмаяпти? Биз болаларни ва талабаларни илм олишдан мосуво килиш учун ас, меёрида билим олишини таъминлаш учун мустакил булмадикми?

Х. Бу вактинчалик кийинчиликлар, утиб кетади, деяпманку. Нега ха деб хасрат кила-верасиз? Талабалар хам, домлалар хам индамай-гина пахта теримига кетишяпти, сиз булса...

Ж. Мен булса бунга каршиман. Чунки келажаги буюк республика булиш учун биринчи навбатда унинг илмини буюк килиш керак. Вилоят укувчилари ва талабаларининг 3-4 ойлик вакти пахта далаларида утади, домлалар хамшу иш билан оввора булиб илмий-ижодий ишларини килишмайди. Шундай бир шароитда Узбекистон-да илм фан ривожланади, деган гапга ким хам ишонади? Бунинг устига худди пахтакорлар ва галлакорларга килинаётган муомала зиёлиларга хам килинмокда. Уларнинг олган маошлари юко-рида менга хасрат килган кузтанишим айтгани-дай,10-12 кунга етади, колган кунлари эса...

Х. Колган кунлари оч утиришмаётган булса керак, кайдандир нон топиб ейишаётгандир? Акс холда жим юришмасди.

Ж. Жим юриш деган гапингиз нисбий. Гарчи катта иш ташлашлар, намойишлар булмаётган булса-да, халк ута жим ётгани хам йук. Иштихонда хотин кизлар чикиб, халкаро автомагистролни тусибй улда утириб олишганини, Ангрен конида иш ташлаш булганини, Бекободда хам одамлар озик-овкат етишмаслигидан норози булиб намойиш килганларини, Хоразмда хам халойик норозилик билдирибг алаён кутарганини биламиз. Аммо ошкоралик йуклиги туфайли бу вокеалар халкдан яширилди. Касални яширсанг, иситмаси ошкор булади, деган гапни купинча эсдан чикариб куяяпмиз. Кайтага муаммоларни халкка очик ойдин айтиб, оммадан кумак олингани яхши эмасми...

Ёзиб олувчи И.Рахмон.

(Давоми бор)