Журнал Ҳаракат №3 (24) 2000. «Бирлик»нинг Интернетдаги веб-саҳифасидан
Пули куйган элчимиз Вашингтонда гармдори чайнади
Шу йил 11 апрелда Вашингтондаги Жон Хопкинс Университетининг Марказий Осиё ва Кавказ Институтида (бизнинг стандартлар буйича кафедра каби муассаса) Узбекистон элчихонаси, Америка Яхудий Комитети ва Америка Исломий Кенгашларининг спонсорлигда «Марказий Осиё ва Кавказда диний экстремизм тахликаси» номли конференция булиб утди. Бу конференция учун Узбекистон элчихонасининг катта маблаг ажратишининг сабабини АКШ Давлат секретари Мадлен Олбрайтнинг якинда Узбекистонга киладиган саёхатидан кидириш керак. Максад буйича Урта Осиё ва Кавказдаги вокеалардан яхши хабардор булмаган одамлар бу конференцияда умумий гаплар гапирсалару, Узбекистондан чакирилган бир-иккита «мутахассис» эса исломчиларнинг «конхур» ва «каллакесар»лигини ёритиб берса, конференция залида ислом радикализмининг тахликаси хавоси эсабошлаши керак эди. Буни Тошкентда Олбрайтга «Вашингтон мутахассислари ичида хам ислом радикализми тахликаси хусусида хавотирлик борлиги ва Узбекистон режимининг антидемократик ва антиисломий сиёсати тугри эканлигининг далили» сифатида такдим этиш мумкин. Аммо Узбекистондан олиб келинган «олим»дан бошка хеч ким бу уйинга уйнамади.

Хуш, конференцияда нималар булди?

Конференция бошланишидан один унинг катнашчиларига «Бирлик»нинг веб-сахифасидан олинган материалларнинг инглизча таржимаси мухолифатчилар томонидан таркатилди. Уларда Узбекистон хукуматининг мусулмонларга карши олиб бораётган репрессиясини курсатувчи далиллар, хусусан Узбекистон муфтисининг бу иш ичида эканлигини курсатувчи хабар бор эди.

Конференциянинг биринчи мажлисида Лондон Университети Исломий Тадкикотлар Маркази профессори Паул Харди ва Америка Ислом Кенгаши президенти шайх Мухаммад Каббоний гапирдилар. Уларнинг чикишлари умумий тарзда булиб Ислом ичидаги турли окимлар орасидаги муносабатлар, уларнинг радикаллашиши каби масалалар атрофида булди. Шайх Каббоний анъанавий Ислом тарафдори сифатида «Вахибийчилик»га карши эканлигини етарлича очикгапирди. Марказий Осиё ва Кавказдаги булаётган вокеаларга муносабати хам шу призма оркали булди. Шу билан бир каторда у Исломда экстримизм, радикализм булиши мумкин эмаслигини, Ислои бошкаларга нисбатан токатлилик дини эканлигин, хакикий демократия ер юзига Ислом дини билан келганини Ислом тарихидан олинган далиллар билан исботлашга харакат килди.

Конференцияда катнашган «Бирлик» лидери Абдурахим Пулат Лондонлик олим Паул Хардидан суради: «Сиз номи жуда хам иддаоли булган «Марказий Осиё ва Кавказда диний экстримизм тахликаси» конференциясига таклиф килинибсиз. Бунинг маъсулияти катта. Сизнинг шахсий фикрингизча бу регионда диний экстремизм борми ва булса кайси шаклда?». Харди: «Мен бу регион буйича мутахассис эмасман. Аммо ББС радиосининг хабарларини тинглаб бораман. Уларга кура бундай нарса бор», деди. Жаноб Хардининг Абдурахим Пулат тарафидан кулимсираб тингланган бу жавобидан кейин конференцияга кандай мутахассислар чакирилгани хусусида тингловчиларда хеч бир сир колмади ва бу вокеа бутун конференциянинг хавосига таъсир килиб, хаммани регион муаммоларини яхши биладиган мухолифат вакили хам бор жойда маъсулият билан бор хакикатнигина гапиришга ундади.

Танаффус пайтида Абдурахим Пулат жаноб Харди ва Шайх Каббонийга Узбекистонда диндорларга карши хукуматнинг олиб бораётган катагони хусусида гапириб берди. Айникса, жаноб Хардининг сочлари тикка булиб кетди, дейилса мубогала булмайди.

Конференциянинг иккинчи мажлисида Москвадаги «Стратегик ва Халкаро тадкикотлар Россия Маркази»нинг проезиденти Виталий Наумкин, Фаргона Давлат Университети профессори деб такдим этилган Шерзод Абдуллаев, Исроилдаги Хебрев Университетидан Вранда Шаффер, Халкаро Аргус ташкилотидан Жулия Сиррс гапирдилар. Абдуллаевдан бошка хамма умумий масалалар хусусида гапирди. Жаноб Абдуллаев Узбекистон хукуматининг позициясини ёклашга йуналган докладида ислом экстремизмининг куркинч шаклга келганини англатишга интилди. Кайта-кайта унинг кулида ислом тахликасини исботловчи илмий далиллар борлигини, вокеаларнинг илдизи асрлар ичига кетишини айтди, аммо бу далилларидан биронтасини хам очикламади.

Региондан келган бирдан бир мутахассис сифатида Шерзод Абдуллаев савол окимига учраши керак эди. Лекин ундай булмади. Унинг чикишини илмий эмас, пропаганда сифатида кабул килган катнашувчилар унга мутлако эътибор бермадилар. Бунинг устига, университет профессори деб такдим этилган бу киши 1 йилчадан бери Узбекистоннинг Вашингтондаги элчихонасида ишлаётгани хам маълум булиб колди. Куринишидан у бир неча минутдан кейин мутлако унутулажакди. Аммо Абдурахим Пулатнинг саволи хамманинг диккатини унга тортди. «Бирлик» раиси бундай деди: «Сиз Узбекистоннинг кора буёклар билан буйалган расмини чизиб бердингиз. Узбекистонда исломчиларга нисбатан хукумат одамлари, ёзувчилар ва олимлар «бандит», «каллакесар», «конхур» сузларини ишлатишади. Бу ер Америка булгани учун булса керак, Сиз бу сузларни ишлатмадингиз. Бир неча йил аввал Тиожикистон исломий харакати хакида Узбекистон рахбарияти шундай сузлар ишлатарди. Балки Сиз хам ишлатгансиз. Бугун Тожикистон исломий уйгониш партияси конуний структураларнинг бир булаги. Сайловларда катнашиб 5-6 фоиз овоз хам олишди. Сиз эса Узбекистон хукумати вакиллари каби бу ерда хаммани ислом фактори билан куркитмокчисиз. Тожикистон тажрибаси Сизни бир нарсага ургатмадими? Нахотки шу нарсани тушунмайсиз, Узбекистонда муаммо ислом экстремизмининг тахликасида эмас, Каримов хукуматининг янги шароитда, яъни жамиятда диннинг роли ошиб борётган вазиятда мамлакатни бошкара олмаётганида. Сиз олимлар Каримовнинг гапини такрорлаш урнига у кишини ургатсанглар яхши булмасмиди?». Абдуллаев бу саволга жавобан масалани соддалаштирмаслик кераклигини, унинг узи исломни сиёсатлаштиришга мутлоккарши эканлигини айтишдан бошка нарса тополмади.

Тушликдан кейинги мажлисда куйидагилар маъруза килдилар. Индиана Университети Евросиё Тадкикотлари Маркази (кафедраси) профессори, миллати узбек, келиб чикиши шимолий афгонистонлик Назиф Шахроний, москвалик тадкикотчт Тамара Сиверцева, Калифорния Университетида тадкикотлар олиб бораётган Озарбойжонлик Лейла Алиева.

Тамара Сиверцева Догистонга бориб утказган тадкикотларини гапириб берди. У асосан одамлар билан сухбат утказиб уларнинг Чеченистондаги вокеалар, СССРнинг йукбулиб кетиши, хозирги иктиодий-ижтимоий ахволга доир муносабатларини урганган. Лейла Алиева Озорбайжонда ислом уламолари хамма масалаларда ижобий роль уйнаётганлари, масалаларга токатлилик позициясидан ёндошиб баркарорликка хисса кушаётганларини гапирди.

Бу мажлисдаги асосий докладчи Нафиз Шахроний булди. Марказий Осиё жумхуриятларида, жумладан Узбекистонда ойларча туриб у ердаги ахволни урганган Нафиз Шахроний дин-хукумат муносабатларига катта эътибор берди. Бу муносабатларнинг илдизларини, руслар келишидан аввал, руслар босиб олган замон, коммунистлар замонларида бу муносабатларнинг кандай булганини анализ килиб берди. Унга кура хар доим хокимият ва дин уртасида муаммолар булган, лекин хар доим бу масала у ёки бу шаклда хал килиб келинган, аммо хеч бир замон хозирги Узбекистон хукумати каби муросасиз каттиккул хокимият булмаган. Хукуматнинг хушига келмаган одамларга «Вахобий» деб этикетка ёпиштиришаяпти. Мамлакатда шундай атмосфера яратилганки, кимга бундай этикетка ёпиштирилса унга хамма душмандек карай бошлайди. Дин одамларининг радикаллашишига хакуматнинг шундай сиёсати сабаб булмокда.

Охирги, кечги мажлис Вашингтондаги Афгон ресторанида булди. Америка Яхудий Коитетининг вакиласи бошкарган бу мажлисдаги асосий маърузачи Узбекистоннинг бу ердаги элчиси СодикСафоев булди. У хар доимгидек ислом радикализми тахликасини вахимали равишда тасвир килиб, салкам «бечора» Узбекистон хукуматининг катогонга асосланган сиёсатини оклашга интилди. У овозлари титраган холда шундай деди: «Ахир каранглар Узбекистон исомий харакати Узбекистоннинг дунёвий тузимига карши жиход, яъни илохий уруш эълон килди. Халкаро террористлар уларни укитмокдалар, уларни пул билан таъминламокдалар. Уларнинг максади факат Узбекистон эмас, бутун дунё».

Унинг кетидан дархол суз олган Абдурахим Пулат шундай мазмунда гапирди: «Биринчидан, Узбекистон исломий харакати Каримовнинг атеистик, динсиз хукуматига карши жиход эълон килган. Улар нима хам килсин? Дин эркинлигини бугиб, диндорларни жисмоний йуккилишга киришдингиз-ку. Хамма билади, Совет замонида махаллий диний ташкилотлар тугридан тугри булмаса хам КГБнинг кул остида ишлашарди, хатто уларни КГБнинг жойлардаги узантиси деса буларди. Узбекистонда хали хам шундай. Янги диний лидерлар бу ахволнинг давом этишини истамаяптилар.

Сиз хаммани жиход сузи билан куркитмокчисиз. Бир махаллар Ясир Арафат жиход эълон этганда, уни дунёнинг биринчи террористи деб эълон килгандилар. Лекин унинг асл максади мустакил Фаластин давлати тузиш эканлигини хамма тушунарди. Хозир у максадига эришяпти. Шамил Басаев русларга карши жиход эълон килди, чеченларнинг максади руслардан мустакил булиш, улар хам максадларига етишишади. Узбекистон ислом харакатининг максади эса дин хурриятига эришиш эканлигини тан олиш керак.

Факат исломчиларгина бу хукуматга каршими? Биз демократлар хам каршимиз. Сизнинг режимингиз мени, дунёвий давлат тарафдори булган демократни, икки марта улдиришга харакат килмадими? Юртдан кочиб Америкага келишга мажбур булдим. Сизнинг режимингизни узи хаммага карши. Масала ислом экстримизми тахликасида эмас, Каримов бошчилигидаги хукуматингиз совет усулидан бошкасини билмаслигида. Янги шароитда давлат бошкаришни билмадингизлар ва билмаяпсизлар. Тожикистон лидерлари сиздан устарокэканликларини курсатишди. Сиз якиндагина «бандит», «конхур», «каллакесар» деб айтган одамлар Тожикистон жамиятининг конуний бир парчаси булдилар. Сайловларда катнашдилар. Сиз хам, жаноб Сафоев, каллангиздан атеистликни чикаринг. Сиз ва хукуматингиз миллатнинг дини билан бирга яшашга урганинг».

Бу сузлардан кейин конференциянинг илмий мохияти колмади, деса булади. Мажлис насихатбозликка айланди. Хамма гапирувчилар, баъзилар тугридан-тугри элчига караб, баъзилари умумий шаклда, дин масласида хукумат токатлирокбулиши кераклигини гапирабошладилар. Тожикистон, Киргизистон, Озарбайжон вакиллари ва Америкаликлар Тожикистон мисолини хисобга олиш лозимлигини, бу масалада зуравонлик билан натижага эришиб булмаслигини кайта-кайта таъкидладилар. Шайх Каббоний 3 марта суз олди ва ёнида утирган Сафоевга караб олиб, дин ва хукумат муносабатлари хамма ерда хам осон эмаслигини, хатто Саудия Арабистони каби исломий давлатларда муаммолар борлигини, аммо уларни замонавий йуллар билан хал килишда бош маъсулият хукуматда эканлигини айтди. У хатто Жазоир мисолини келтириб зуравонлик билан хеч нарсага эришиб булмаслигини кайта-кайта такрорлади. У Узбекистондаги вазият учун хукумат маъсулиятли деб хисоблаётгани очикча куриниб турарди.


* * *
Эртаси кун Мадлейн Олбрайтнинг Узбекистонга саёхати кутилаётганлиги туфайли Тошкентга учиб кетган СодикСафоев узбекларнинг пулига «сотиб олган» насихатларини Ислом Каримовга етказдимикан?