Журнал Ҳаракат №1 (28) 2001. Кардошларимизда нима буляпти?
Шамсиддин - Козогистонга сафар килманг. Узбекистонгачи?
Сафар килинг, умрингиз узаяди, дейди машшоихлар. Дархакикат сафар килган дунё курар, дустлар ортирар экан, унинг шодликларию кайгуларига доимо шериклар топиларкан. Хуллас жахонгашталикни ёкламайдиган бирор халк хам, бирор мамлакат хам булмаса керак.

Узбекистондек Марказий Осиёнинг кок марказида жойлашган республикамиз ахли учун сафар килишлик жуда хам осон иш. Албатта шунга яраша сарф-харажат маблаг булса. Истаган томонингизга караб юринг, бирор чет мамлакатига чикасиз. Энг ачинарлик томони - уларнинг хар бирида худди биздагидек, балки бизникиданда юксакрок куринишдаги диктаторлик режимлари урнатилганлигидир. Узига бино куйган «доно мамлакатнинг доно рахбарлари» халкдан ва унинг захматларидан узоклашиб хам булганлар. Балки шунинг учун хам халк уларга, улар халкга ишонмас.

Маколамиз сафар килмоклик хакида эди. Калам улгур бошка ёкларга «утлаб» кетганлиги учун эса Сиз азизлардан узр сураймиз. Хуллас…

2000 йилнинг 12 декабрь кунида Узбекистон Инсон Хукуклари Жамияти Жиззах вилоят булими раиси Бахтиёр Хамраев хамрохлигида кушни Козогистоннинг Чимкент шахрига сафар киладиган булдик. Максад аник. У ерда «Мемориал» Инсон Хукуклари маркази директор уринбосари Виталий Понамарев билан учрашиш, «инсон хукуклари бузилиши кузатилмайдиган» республикамиздаги хакикий вазият юзасидан бироз фикрлашиш эди. Черняевка (уша юртимизни босиб олишда жонбозлик килган жаллод, машхур урис генерали) номи билан аталадиган чегара пунктига етиб келдик. Козогистонга утиш унчалик кийин хам эмас. Доно рахбарларимиз узбек ва козокнинг ога-ини эканлигини инобатга олиб виза тартибини хам жорий килишмаган. Хали килишмаганларини айтаяпман. Агарда улар бунинг хам эвини килганларида борми, унда нималар булиши мумкин эди, буни айтишга тил, ёзишга калам ожиз.

Хар мамлакатнинг ижтимоий ахволини унинг чегарасидаёк пайкаш мумкин, дейдилар. Совет даврида мавжуд булган бир латифани ёдга олиб утсак. Германиядан икки саёхатчи поездда Москва томон сафар килибди. Ярим тунда уларнинг бири иккинчисини туртиб уйготаётган эмиш.

- Тур. Совет Иттифоки чегарасидан утдик.

- Каердан билдинг? - сурабди ороми бузилган шериги.

- Кара, жомадонларимизни угирлаб кетишибди.

Угрилар салтанати булган Совет Иттифоки парчаланиб кетдию, унинг урнида карокчию тамаъгирлар салтанат курган мустакил давлатлар ташкил топди.Бу албатта ижтимоий холатимизга керагидан зиёд бахо беришдек булиб куринар, аммо начора. Инсонга эхтирослар хам мухим куринади. Мисол келтирайлик: Хеч бир ишни дундириб хам куймаган рахбарларимиз «халкимдан жонимни хам аямайман» деб турсаю, айни дамда унинг ахволини огирлаштириб, хаётини зулмат томон суриб бораверса. Ахир бу хам эхтироску. Демокчиманки, бир мен эмас, бошкалар хам, хаттоки бошликлар хам шундай.

Черняевка чегара постидан утарканмиз, бизни даставал вальютафурушлфар карши олдилар. Бир тангани олти суму беш тийин кийматга айирбошлаб бердилар.Чегаранинг нарёгида эса, атиги 20-25 метрлар нарида бир танганинг киймати олти сум икки тийин экан. Козогистон худудига утишимизда тагин бизни Козогистон лидери, яъни Презеденти Нурсултон Агишевич Назарбоевнинг улкан суврати карши олди. Худди советлар давридагидек, КПСС сиёсий бюроси рахбарининг сиймосидек, дохий сиймосидек манзарани эслатувчи бу улкан суврат хали хам давлат рахбари коммунистик мафкураю унинг таъсиридан чика олмаганини курсатиб турарди.

- Шимкент! Шимкентга борми? – диккатимизни тортади таксичи йигитларнинг даъвати.

- Канча сурайсиз? - саволга савол билан жавоб кайтаради хамрохим.

- Икки жуз танга.

- Арзонрок булмайдими?

- Жук! - бошини сарак-сарак килади хайдовчи. - Йенг орзани шул.

Хайдовчи таклиф килган микроавтобусга чикар эканмиз, йуловчилардан узбекистолик бир аёл Бахтиёр Хамраевга суз котди:

- Сиз ука дуппийизди олиб чунчайизга солинг. Узбекистонлик эканлигингизни хаммага намоиш килиб утирибсиз. Бу ернинг милисалари жуда ёмон. Хеч нарса кила олмаганида хам ёнизга наша тикиб обориб куяди. Кейин бор будингиздан айрилиб кетасиз.

Бахтиёр ака бу гапдан сунг худди бошидаги дупписини биров тортиб олмокчи булётгандек уни бошига босдириброк олди.

- Калламни кесиб олмайдими, - томогига кулини пичок килиб курсатди у, - Дуппи бу узбекнинг гурури. Ечмайман! Кулидан келганини килсин!

Микроавтобус бир ярим, икки соатлар чамасида йуловчиларни манзилга етказди. Шахарга кираверишда эса халиги аёл тагин суз котди:

- Сизлар туннел ёнида тушиб колинглар. Бу узларингизга хам кулай, милиционерларга хам ем булмайсизлар. Биз автостанция якинидаги туннел ёнида тушиб бошка машинани кира килганча уз манзилимизга ошикдик.

Дархакикат Козогистон кайсидир бир жихатлари билан Узбекистондан фарк килар экан. Масалан бу ерда Россия газеталари эркин савдода. Биздагидек, аслидан фарк киладиган «Аргументу и факту» ва «Труд»лар эмас, бошкалари хам бор эди. Шунингдек, киморбозлар учун киморхоналар, вальюта айирбошловчилар учун махсус пунктлар мавжуд.

Виталий Понамарев билан булган сухбатимиз сал кам уч соатга чузилди. Дустимиз билан хайру-хушлашиб куча томон, ундан эса келажаги буюк Ватан - Узбекистон томон ошикардик. Кизк-а. Узбекистонимизнинг буюк утмиши бору буюк келажаги бор, бугуни эса хору зор. Шури куриган халкимиз доимо ок ойдин келажакка умидла яшашга махкум. Халк бу ёлгонларга ишонмасада, узини ишонгандек килиб хам курсатади. Бу ёлгонларни тукиётганлар учун буюк келажак хам керак эмас. Шундок хам уларнинг бугунлари ойдан-да ойдин, кундан-да порлок. Уз даврида пролетариат дохийси Ленин айтган эди: Келажак коммунистларники эканлигини хеч булмаганда коммунистлар билишлари керак. Владимир Ильич хак сузни айтганлигини етмиш йилдан зиёд, билмай яшаган эканмиз. Мана, уша кизил империячиларнинг бугунги авлодлари жаннатдаги хурлардек яшамокдалар. Давру даврон сурмокдалар. Халкга шириндан ширин ваъдалар бериб, унинг ижросини даври киёматга колдириб, шоду хуррам кун кечирмокдалар.

Узр, азиз укувчи, тагин калам улгур бошка томонларга утлаб кетибди. Сафари кариган икки узбекистонлик тагин такси ёллаб туннел ёнига келдик.

- Черняевка! Черняевка! Битта жой колди…

- Икки киши! Черняевка. Хозир кетамиз...

Киракашларнинг гала говури ичидан узимизга маъкулрок келадиганини излаймиз.

- Канча сурайсиз? - улардан бирига мурожаат киламан.

- Эковларинга беш жуз танга.

- Э йук, - кулини силтайди хамрохим, - биз бу ерга келгунча турт юз танга туладик. Киммат айтаяпсиз. У сузини тугатар тугатмас ердан чикдими, осмондан тушдими, ёнимизда икки милиционер пайдо булди.

- Паспортларингни курсатинглар, - дея уз «хизмат бурчи»ни бажаришга киришди улар. Биз паспортларимизни узатдик. Улар наридан бери куздан кечирган булишди:

- Жур! Жур! - дейди тахдид охангида «каттарок» милиционер, - Паспортларни компютерга солиб текшерабиз.

Чамаси компютер ёрдамида беморларга аник ташхис куйиш ва яна алламбало ишларни бажариш мумкинлигини каердандир эшитган булсалар керакки, пастпортларни хам унга солиб ташхис куймокчидек курсатардилар узларини. Биз уларнинг «Даган» русумли шахсий автомобилларига утириб шахарнинг бошка кучасига утдик. Сумка ва чунтакларимиз титилди. Каминанинг ёнидан АКШ доллари чикганлиги эса «посбонларни» бироз хушёр тортирди. Бахтиёр ака эса муомала килишга урунар, кандай килиб булсада тезрок Козогистондан чикиб кетиш тадбирини изларди. Инсон хукуки химоячиси узининг поймол булаётган хукуки борасида сира-сира кайхурмаётгандек хам эди. Формалик карокчилар олдида паст кетиб булмайди, аммо юкоридан келиш хам осон эмас. Улар билан ортикча тортишиш натижасида бир неча кун Козогистонда колиб кетиш мумкинлигини инобатга олсак, таъма пулини чузиб куйиб, бу ердан тезрок кетиш фойдалирок эканлиги ойдинлашади.

- Козогим каймогим дейдилар. Узбегим аймогим дейдилар. Не истайсан бизлардан. Дардингни айт. Куйиб юбор. Биз кетайлик.- Муросаю мадорага борарди Бахтиёр Хамраев. Деярлик бир соатлик тортишув натижасида милиционерлар бир карорга келишди ва дардларини айтишди.

- Кулларингдеги жуз долларни майда килиб шунинг жармини бериб кетинглар. - «Катарок» милиционернинг карори шу булди.

Гарб давлатларида, хаттоки ривожланган АКШда хам жиноятлар ва жиноятчилар сони ортиб бораётганлиги хакида баъзи маълумотлар оммавий ахборот воситаларидан таркатилади Уларга карши полиция кучлари аёвсиз курашаётганлиги ва натижалар кунгилдагидек чикмаётганлиги хикоя килинади.Бирок бизда жиноятни унга карши курашишга маъул кимсалар содир килишсачи? Нега? Нега бизда нафс куллари хукмат амалдорларию тагин нафс куллари уларнинг хам хизматкори? Ёки кур курни коронгу зиндонда топибди деганлари шумикин? Нега энди халк доимо уларнинг улжаси?

Агарда тамаъгир милиционерлар икки Узбекистонликнинг эллик долларини олибдида, деб уйлаётган булсангиз хато киласиз.Тагин бироз тортишув ва савдолашувлардан сунг узаро битимга эришдик.500 козок тангаси ва 5000 узбек суми эвазига уларнинг кулларидан эсон-омон чикадиган булдик. Боягина кузимизга бало булиб куринган милиционерлар пулни олгач, бизни асраб авайлаб таксига утказиб юборишганларини айтмайсизми. Улар хам одам эканку. Одамга одамдек муомала килишлари, лозим курсалар таксигача кузатиб куйишлари мумкин экан. Факат пулини тулаб куйсангиз бас.

- Ука, дуппингизни олиб куйинг, - биз утирган такси хайдовчиси кузгудан назар ташлаб деди Бахтиёр акага, - Узбекистонга утиб олгандан сунг киярсиз. Сизни деб бошкаларни хам безовта килишмасин.

Узбекнинг гурури, яъни дупписи бошдан олиниб куйинга солинди. Гуёки маънавиятимиз, маърифатимиз, яна алламбало сафсаталарга айланиб улгурган узлигимиз букланиб куйинга урилди. Ха, бу козок еридаги узбекнинг гурури пой-мол булиб Ватанга кайтарди.

- Боя кул силтамай тезгина мошинага миниш керак эди, - машинасини елдек учириб бораркан, диккатимизни узига каратди хайдовчи, - мелисага хам ем булмасдинглар. Канча бердинглар узи?

- Гап кийматнинг канчалигида эмас, кадрнинг канча бахоланишида эди. Ким кадрини сотди, унга харидор ким булди. Ва нима учун бундайин кунгилхираликларга бепарво яшайверамиз?

- Хафа булманглар, - далда берган булди хайдовчи, - биз хам Узбекистонга борганимизда сизларнинг милициянгизга ем булиб кайтамиз.

- Аслида бу нарса Узбекистонлик милисалардан чиккан, - ён томонимда утириб бораётган аёл сухбатга кушилди,- козоклар улардан урганишди. Утганни хам кетганни хам талайди булар. Тошкентдаги Чорсу бозорининг атрофини кузатинг, ов излаб юради булар. Бир неча марта кулларига тушиб пул тулаб кутилганман.

Чамаси азага борган дардини айтиб йиглаётганди. Биз утирган таксида таксичини хам кушиб хисобласак уч козогистонлигу икки узбекистонлик борардик. Узбекистон чегараси томон борардик. Бизку кутулдик, энди Узбекистонга бораётган бу икки аёл нима киларкин? Улар учун синов хали олдинда эди.

Ким зур булса уша яшайди, деган жунгли конунлари билан яшамаяпмизми, деб уйлаб кетдим. Качонгача халкларимиз бундайин шармандаликка бардош бераркин? Качонгача золимларнинг куллари баланд, пичоклари мой устида буларкин? Буларнинг барчаси ёлгиз парвардигорнинг узигагина аён. Бундай холат нафакат Узбекистону Козоистон орасида, балки Тожикистонда хам мавжуд. Мумкин бошка республикалар билан хам шундайдир. Масалан Тожикистонга сафар килган Узбекистонлик узбекни тожик милицияси, Узбекистонга сафар килган тожик сайёхини узбек милицияси тириклайин талаши хеч гап эмас. Нега? Ахир уларга давлат рахбарлари, яъни Козогистон лидери, Узбекистон юртбошиси, туркманларнинг туркманбошисию тожикларнинг сарвари давлати оз мунча хак туламаяпдими? Русларда ажойиб бир макол бор: иштаха овкат махалида зураяди, дейишади. Хар неки мана шу хикматда жон борки, Марказий осиё давлатларидаги ёввоиларча хаёт тарзи узгармаяпти. Зуравонларгагина ой хам, куёш хам кулиб бокаяпти. Марказий Осиё тимсолидаги инсониятнинг бу хил хаёт тарзига куникиб яшаётган халкларни халк дейишимизга асос хам йукдек гууё. Ха, биз халк эмас, оломонмиз. Оломонки, бир вактлар Африканинг урмонларида факатгина яшаш учун яшаган кабилаларидан кам фарк киладиган олмонмиз. Фаркимиз шундаки, биз тудабошиларимизни замонавий услда Презедентлар дея атаймиз. Бошларига соябон, пойларига пойандоз буламиз. Хакикатни айтишдан чучиб мунгли кузлар билан хеч бир маъно касб этмайдиган хаётимизга умид ила бокамиз. Истиклол бизга хурлик берди, бизга бахт берди, деймиз. Аслида эса истиклол туфайли купгини хукукларимиздан, хаттоки шуролар даврида хам мавжуд булган хукуклармиздан махрум булдик.

Биз утирган машина Узбекистон чегарасига якинлашиб борарди. Бахтиёр ака менга томон бошини эгиб секингина деди:

- Козогистонга нисбатан менда нафрат пайдо булди,- деди ва сузи бирмунча хато булганлигини пайкади чоги, кушимча килди, - факат халкига нисбатан эмас.