Журнал Ҳаракат №1 (28) 2001. Хокимият ва мухолифат
Зокир Али Абдуллохугли - Узбекистон: Хокимият, сургундаги мухолифат ва бошка масалалар
Кейинги пайтларда Узбекистон хукумати улка мухолифатига карши сиёсий зулмларни яна хам кучайтриб, мамлакатдаги сиёсий кризисни яна хам чукурлаштирмокда. Узбекистон уз мустакиллигини эълон килган кундан эътиборан мухолифат аъзоларига каратилган тазийкларнинг кучайиши туфайли улкани тарк килишга мажбур колган мухолифат уз фаолиятларини юрт ташкарисида олиб боришга мажбур булгани эса бор булган хакикатдир.

Айтиш лозимки, бу асосан гоявий булган фаолиятлар чет давлаталарда - имконсизликлар ичида ва кийин шароитларда юритилмокда. Узбекистонда бутунлай яккахокимлик режимини урнатган Ислом Каримов давлатни бошкаришдаги энг мухим органлар хисобланган Ижро, Суд ва Конун чикарувчи органларининг салохиятлатин уз кулида тутиб, бу органларнинг Ижро органларидан мустакил карор беришларига моне булмокда. Шунинг билан бир каторда, зулм утказиш, суикаст уюштириш ва камашлар билан мухолифатдан кутулишга уринган хукумат дунё жамаоатчилигидан ва дунё инсон хаклари ташкилотлари томонидан каттик нарозилик билдирилган танбех мактублари олмокда.


Мухолифат сургунда
Узбекистоннинг бош мухолифат партияси хисобланган «Бирлик» Халк Харакати ва кейинчалик бу йулга утган «Эрк» партиясининг раислари мамлакатни тарк этгандан сунгра Туркия хукуматидан сиёсий бошпана истадилар. Бирок, Каримов Туркия давлатидан мухолифларига сиёсий бошпана бермасликни талаб килди ва мухолифатчиларни бу давлатда колдирмаслик учун катта куч ва гайрат сарфлади. Вазиятни тугри тахлил килган «Бирлик»чилар ва баъзи «Эрк»чилар Туркия билан Узбекистон орасидаги достона алокаларнинг узилишини истамаганлари учун, колаверса узлари туфайли икки кардош улка орасидаги муносабатларнинг ёмонлашишини хохламаганлари учун Туркия давлатидан айрилишни маъкул курдилар. Аввалига бундай килишни истамаган ва бу масалада Туркия хукуматининг хохишига карши турмокчи булган «Эрк» раиси хам кейинчалик шу йулдан кетишга мажбур булди. Уз юртига кайтаолмаган мухолифат карвони эндиликда АКШ ва Оврупа сари йул олаётган эди. Табиийки, сиёсий карашларнинг хаммада бир турли булолмаслиги фикрини узун замонлардан бери тушуниб етган Гарб давлатлари бошкача фикрлаш хали хам жиноят хисобланган Узбекистон давлатининг фукароларига ортикча тараддудсиз бошпана бердилар. Аслида, бу давлатлар уз конунларига биноан бошпана беришга мажбур хам эдилар. Бу хол Узбекистон хукуматига балки ёкди, балки ёкмади, аммо Оврупа уз конунларини Каримовнинг кош-ковогига караб узгартирмасди, узгартиришни истамасди хам. Узбекистон хам уз конунларини узгартиришни истамагани каби.

Такрор Туркияга кайтадиган булсак, шу бир хакикатдирки, бу ерда Узбекистон мухолифати хакида жуда хам оз билишади. (Бу маколанинг асли Туркия Туркчасида ёзилган булиб, асл максад Узбекистон мухолифатини Туркия жамоатчилигига таништириш булганлигини айтиб утош лозим.) Холбуки, Узбекистонинг мустакил булишида ва бу мустакилликнинг мустахкамлашда энг буюк ролни мухолифат уйнаган. Иктидордаги Коммунистик партия эса, минг афсуски, Узбекистонда мустакиллик харакати бошланган йилларда халкнинг мустаккилик талабларига кушилиш ва уларни куллаб кувватлаш урнига Москванинг кайфиятига караб иш калишни афзал курганди.

Маълумки, Узбекистон хукумати 1993 йилидан эътиборан сургунда фаолият бошлаган мухолифатга чет элларда хам уз таъсирини утказишдан ташкари, бошка йуллар билан мухолифатга ижобий ёндошган мамлакатларга хам босим уюштиришга интилди. Масалан, Каримовнинг амри билан Узбекистонда иш олиб бораятган Туркиялик ширкатлар ва хусусий мактаблар ёпилабошланди.

Бу нохуш вокеаларга карамасдан, Туркия тарафи Узбекистон билан дустона алокаларни давом эттиришга тарафдорлигини билдирди. Аммо, Каримов режими алокаларни яхшилаш урнига уларни ёмонлаштирди. 1999 йил 16 январда Тошкентда майдонга келган ва Призидентга карши уюштрилигани иддао килинган портлпшлпрдпн кейин, Узбекистон хукумати гуёки бу ишларда Туркиянинг хам кули борлигини рукач килиб, туркларга оид ширкатларни ёппасига беркитабошлади. Туркиядаги матбуотга батафсил равишда акс этмаган бази вокеларга караганда, суикаст вокиаларига Туркиянинг исми аралашгандан кейин, Туркия уз буюк элчисини Тошкентдан Анкарага чакириб олган. Факат, бу таранглашган вазият, икки давлатнинг олий даражадаги кишиларнинг узаро келишиши натижасида юмшатилди ва икки кардош давлат орасидаги алокаларнинг тамоман узилиб колишининг олди олинди.

Хуш, мустакиллик эълон килингандан кейин Туркияга нисбатан бутун сохаларда алокаларни энг паст даражада тутган хукуматимизнинг бу тарздаги сиёсати оркасида ётган сабаблар нималар булиши мумкин?

Уйлаймизки, Узбекистонда охирги пайтларда майдонга келган вокеаларни сиёий тахлил килиш оркали бу саволларга жавоб опиш мумкин.

Хаммамизга маълумки, Узбекистон 1991 йилда мустакиллигини эълон килди. Яна бир нарса маълумки, бу мустакилликга эришишда ва унинг эълон килинишида «Бирлик» Халк Харакатининг роли жуда мухим. «Бирлик» Узбек Туркларининг миллат сифатида борлигини тимсоли ва исботи сифатида кураш бошлаган ва Узбекистоннинг хакикий маънода мустакил булиши учун Россияга карши энг актив сиёсий кураш олиб борди. Айни пайтда у улка микёсида бошланган мустакиллик харакатларига хам бошчилик килиб, киска замонда кувватланди ва Русия тарафдори булган Узбекистон хукуматини ва хатто Московни хам мавжуд вазиятни узнартириш лозимлиги хусусида уйлашга мажбур киладиган даражагача эришди. Хали Кизил империя куламасидан олдин курилган «Бирлик» халкнинг овози ва миллиё хис-туйгуларинг таржимони булишга муваффак булолди. Халк хам «Бирлик»ни куллуб кувватлади. Бунинг асосий сабаби - «Бирлик»нинг 70 йил уз ватанида тахакирланиб келган она тилига хуррият бериишини талаб биринчи булиб чикиш жасоратини курсатолгани, дейишимиз мумкин.

Тузилган кунидан бери коммунизм гояси билан озукланган мустамлакачилик тузумига карши кураш бошлаб, мустакиллик ва демократия гоясини олга суришга бошлаган Абдурахим Пулат раислигидаги «Бирлик» Халк Харакати мавжуд хокимият каршисида кучли мухолифатга айланди. Бу харакатнинг бу кадар тез кучланиб бораятганлиги бошкаларни безовта килмаятган эди, деб булармиди? Йук, албатта. Миллий уйгонишдан хадиксираган яккахоким Комунист партия махфиёна режалар куриб, бу халк харакатини кучсизлантириш йулини излайбошлади ва булиб утган вокеалардан куринишича, бунинг учун уни булиб-парчалаш йулини танлади.

Бир оз вакт утмасдан бошка бир мухолифатчи Мухаммад Солих раислигидаги «Эрк» партиясининг курилиши, маълум сондаги мухолифатчи исмларнинг бу сафда жой олиши ва «Бирлик» таркибида мутаносиб узгаришлар булиши натижасида натижасида Узбекистоннинг мухолифати иктидор партияси олдида кучини йукотди. Булинишда ким хакли-ю ким хаксиз мавзусини четлаб утганимизда хам (асл ниятимиз хам шундай), бу вокеалар туфайли доно халкимизнинг «Булинганни бури ер» деган хикматли сузлари канчалик тугри эканлигининг яна бир шохида булганимизни ургулаб утмокчимиз. Чунки, бу сузларни унутиб, хал килувчи кураш арафасида кучларнинг булинишига сабабчи булганлар утган вокеаларни яна бир уйлаб куришларини истаймиз.

Хуллас, юкорида айтиб утганимиздек, 1993 йилда мухолифат уз фаолияти учун Узбекистонда хеч бир имкон колмаганлигини англаб етди ва унинг рахбарлари улкани тарк килишга мажбур колдилар...

Шундан кейин, яъни мухолифатчилар «уз истаклари билан» юртдан чикиб кетганларидан кейин, Узбекистонда Узбекларнинг Турк миллатига мансуб эмаслигини иддао килувчи «хакикий» тарихчилар ва бу иддаоларни «исботловчи» китоблар пайдо булишга бошлди. Узи Турк, тили Турк, маданияти Турк булган миллат энди бошга миллатга айлантирилаятган эди. Бу нарса шуни курсатаяптики, Каримов мухолифатнинг нафакат демократик гоясига балки унинг миллий гоясиша хам карши эди. Лекин бу масалади Каримов маглубитга учради. Узининг ким эканлигини Темурдан, Алпарслондан ва узини доимо турк деб атаган Навоийдан урганган халкимиз бу пропагандага учмади. Бу ишнинг натижаси узи учун ёмон булишини сезиб колган хукумат оркага чекинишга мажбур булди.

Хукумат Узбекистонда муолифатни бутунлай нейтрал холга келтиргандан кейин, унинг зулми диний жамоатларга каратилди. Вахобийликка карши кураш номи билан оддий мусулмонлар катагонга дучор килиндилар. Ким вахобий-ку ким вахобий эмаслигига карамасдан, мусулмонлик важибларини бажо килган хар кишига вахобий шубхаси билан караб уларга тазйик утказиш, камаш, улдириш ва хатто уларнинг ота-оналари ва бошка якинларига карши зулм утказиш оддий холга айланди Узбекистонда. Аслида, хукуматни кимнинг вахобий кимниг вахобий эмаслиги хам кизиктирмасди. Вахобийлик нима, вахобий ким эканлиги хакида деярли хеч кандай маълумотга эга булмаган инсонларимизни эса, минг афсуски, шу «вахобий» деган куркитув сузига ишонишдан узга чораси колмади.

Шу нарсага аминмиз-ки, агар хукуматнинг уз мусулмон халкимга зарар келмасин, деган нияти булганда эди, ким жамиятга зарарли ва нима учун зарарли деган фикирларни халкка тушунтирилишини аввалдан таъминларди, бу хусусда хамманинг фикрлари, факат «сарой» уламоларининг эмас, урганиларди. Аммо, нима булса хам, куриниб турган бир хакикат борки, хукумат узига мухолиф уларак курган икинчи гурухни, яъни исломий гурухларнинг такдирини хам узи хохлаган йусинда хал килиш фикрида.


Зулм ва таъкиблар ортиб борса, улкада хузрнинг карор топиши амри махол
Хукумат Узбекистанда татбик килаятган Русия тарафдори сиёсат билан ахолининг 7 % фоизини ташкил килган Рус миллатининг хокимиятни хозиргача саклаб келмокда. 1992 йилда Узбекистонда яшаятган Руслар ва бошка этник гурухлар учун 3 йил уларак белгиланган давлатнинг расмий тилини урганиш муддати 1997 йилда яна ун йилга чузиб берилди. Бу шакилдаги Узбек тилининг хоким булишига моне булган тил сиёсати натижасида миллий тил яна эскиси каби орка планда колмокда ва эскидан булгани каби, куча тили булишдан нарига ута олмамокда.

Ходисанинг афсусланадиган томони шундаки, биз Узбекистин ахолисининг 90 фоизини ташкил килган Узбек Турклари уларок мустаккилликнинг 10 йили ичида хам Она тилимизнинг хокимиятини хозиргача уз Она юртимизда тула урнатолганимиз йук. Ёзишга не хожат, хатто президент Каримов БМТнинг янги мингйиллик анжуманига мустакил Узбекистоннинг давлат раиси сифатида даъват килингани холда, узининг нуткнини магрурона равишда яна уша рус тилида сузлади. Бу фикрга эътироз киладиганлар дейишлари мумкин, балки анжуманда ингилизчадан узбекчага угирувчи топилмагандир, шунинг учун у киши рус тилида нутк килгандир, буни бошка томонга тортишни нима кераги бор деб. Хуп, майли, буни куйиб турайлик. Хуш, президент Турк давлатлари рахбарларинг йигилишларида хам рус тилида нутк сузлашини кандай изохлаш мумкин?! Туркчанин туркчага угирадиган кишими «топилмади», ажабо?

Кизик, Узбекистонда бугун Узбек тили конун буйича расмий тил булгани холда, бу конун ишламаайдиган бир когозга айланиб бораятган экан, бунинг тескариси булаётганини, яъни «Рус тилини биринчи тил килиш конуни» булмагани холда, русча уз хокимиятини давом эттираётганини кандай изохлаш мумкин?

Чой бахона кунгил сухбат истар, деганларидек, балки, юкорида утирган назир-у уламолар, «Узбек тили конуни факат бахона, кунгил русча хохлайди», демокчи булаятгандирлар.

Бизнингг нуктаи назаримизга кура, куркиладиган, яъни давлат учун хатарли деб хисобланадиган бир куч бор булса, бу мухолифат ташкилотлари эмас, давлатнинг расмий тили булган Узбек Туркчасига Конститутция ва конунга биноан берилиши керак булган хак ва хукукларнинг бутунлай татбик килиниши олдида тусик булаятган, балким уларнинг тадбик булишини хеч истмамаятган куч булмоги лозим. Агар тилга етари кадар ахамият берилмаса ва бу тарздаги гайри миллий политикалар давом килса, рус мустамлакасидан кутилиш хали жуда хам узокка ухшаб куринади.

Яна бир масала. Якин замонларгача президентнинг тожик асилли эканлиги купчилик томинида билинмас эди, ёки билиниши хохланмас эди. Балки бу яшириб келинди. Йук, асосий мавзу у кишининг миллати хакида бормаяпти, чунки, бу икки миллат хам кардош хам жондошдир. Демокчи булган гапимизнинг асл максади бошка. Дарров бир хулосага бориш мушкул, аммо Узбекистонда нимагадир ва нима сабабдандир энг уст мавкеларга тожик аслли кишилаар Президент аппарати тарафдан тайин килинаятгани хакида гаплар жуда куп. Шундай пайтда, миллий кадриятларни уз идеологиясининг ажралмас бир кисми деб билган мухолифатга эса мамлакатда яшаш хакки хам танилмаятгани одамни уйлатиб куяди. Узбекистонда хар ики этник (рус ва тожик) гурухига килинаятган хуш-муомаланинг Узбекларга раво курилмаслиги, бу миллатга нисбатан ошкора айитилолмаган бир дискрминацион сиёсат борлигини курсатади. Бу эса уз навбатида президентнинг миллати хакидаги гапларга узгача тус беради.

Хаммамизга маълум, Узбекистонда мустакиллик харакатлари бошланган чогларда, бизнинг бош тожимиз, ва айни пайтда маънавият марказимиз булган Самарканд ва Бухорода, бу икки шахарни бошка давлатга беришни кузлаб фаолият олиб борган кучлар бош кутаришганди. Узбекистон учун энг буюк тахлика бу тарздаки кучлар ва уларниг фаолиятидир, лекин мутлако миллий мухолифат эмас.

Киска булса хам куйидаги мавзуни тилга олмокчиман. Бугун Узбекистон бутунлай мустакил уларок сиёсий карор беролятгани йук. Жохар Дудаев давридаги Чеченистонинг мустакиллик учун Русияга карши олиб борган кураш йиллари булсин, бугунги Чеченистон вокеларида булсин - Узбекистон мустакил давлат сифатида уз мустакил сиёсий карорини билдиролятгани йук. Аксинча, Узбекистон халки Чеченларнинг миллий даъвосини факатгина Русия тарафдори булган хабарлар оркали билиш билан чеклатилмокда. Шу сабабдан, бизнинг халкимиз Чеченистонинг Шайх Шомилдан бери мустакиллик учун русларга карши олиб бораётган мужодаласига бугун Русия назари билан бахо беришдан бошка чораси хам. Агар Кавказ вокеларига уз манфаатларимиз нуктаи назаридан карасак, халкимиз билан Русияниг Кавказдаги вокеаларга нисбатан мунасабатлари орасида ката тафавут борлиги уртага чикарди.

Хулоса уларак шуни айтишимиз мумкинки, Узбекистон давлати уз миллий манфаатларидан келиб чикиб дунёдаги баъзи масалаларга, хусусан, Кавказдаги вокеаларга локайд колмаслиги лозимдир. Узбекистон уз ташки сиёсатда, сиёсий мустакил-лигимизнинг зарурати сифатида, Русиядан тамоман мустакил карорлар бериши заруридир. Хокимият Кавказ улкаларига нисбатан катъий позициясини белгиламоги даркор.

Дарвоке, буларнинг хаммаси миллий ва демократик гояларга таянган мухолифатга нисбаьан олиб борилятган сиёсатни узгартиришдан бошланиши лозим, десак янглиш булмайди.



Истанбул
2000 йил, январь ойи