Журнал Ҳаракат №2 (29) 2001. ИЧИДАГИЛАР

Биз яшаятган жамият
Асадулла Яккабогли - Ватан, мустакиллик ва дарёнинг киргоклари
КУЛДА ВАТАН БУЛМАЙДИ, ГАРЧИ У УЗ ЮРТИДА ЯШАСА ХАМ
(Биринчи макола)
Азизлар, "Халк сузи" газетасининг 2000-йил 13-декабр сони 4-сахифасида Узбекистон Халк ёзувчиси Уткир Хошимовнинг табиат, жамият, инсон хакидаги мулохазалари эълон килинди. Газетанинг ярим сахифасини эгаллаган адиб мулохазалари "Дафтар хошиясидаги битиклар" деб номланган. Нафсламбирини айтганда, халкни бундай дейишига асоси бор. Ахир, ха демай мустакилликка эришганимизга оз эмас-куп эмас, ун йил булади. Бу хазилакам муддат эмас. Ахир, нега кун кундан баттар? Сизнинг ёшингиздаги кариялар урушдан кейинги даврни мустакиллик давридаги ун йилликка бекорга киёс килишаётганлари йук. Буваларимизнинг айтишича (бу ёшдагилар ёлгон гапирмайдилар), урушдан милион-милион одамларини йукотиб, шахар ва кишлоклари вайронага айланган, завод фабрикалари вайрон килинган СССР тезлик билан узини унглаган, кундан кун пеш була бошлаган. "Нега бугун кун кундан баттар?" дейишга халкнинг хакки бор менимча. СССР кизил империя булгани учун бу ухшатишдан гаши келадиганлар булиши табиий. Шунинг учун Германия ёки Японияни олайлик. Менга ишонмасангиз "Давр хафта ичида" инфармацион ахборот дастурини каранг, вайронага айланган Германияни канчалик тезлик билан узига келганлигининг гувохи буласиз. Ахир биз мустакилликни вайроналарни тиклашдан бошлаганимиз йук-ку?! Бугунги мустакилликнинг унинчи йилида тушиб колган ахволимизга караганда бир неча баробар яхши эдик. Шунга карамасдан одамларда мустакилликка ишонч бугунгига караганда анча мустахкам эди. Хатто купчиликда - мустакил булсак Узбекистоннинг остонаси тиллодан булиб кетади, деган кутаринки рух бор эди. Мустакилликка интилиш бор эди. "Дафтар хошиясидаги битиклар"ни сузбошисими, мукадимасими газетанинг биринчи сахифасидан бошланади. Иктибос": "Мустакиллик менга нима берди?" деб нолийдиганлар учраб туради. Уларга мухтасар килиб шундай деган булар эдим. Мустакиллик сизга Ватанингизни кайтариб берди. Мустакиллик она тарихингизни кайтариб берди. Мустакиллик сизга эътикодингизни кайтариб берди. Мустакиллик сизнинг узингизни узингизга кайтариб берди! Зероки, сиз Ватанингиздан, тилингиздан, тарихингиздан, тарихингиздан айрилган эдингиз. Борингки, узингиз хам узингизга бегона эдингиз! Шуларнинг хар бири алохида бир олам эмасми? Энди биродар сураганнинг айби йук: Сизнинг узингиз Мустакилликка нима бердингиз?" Иктибос тугади.

Таксир, гапнинг очиги, "Мустакиллик менга нима берди?" деб нолийдиганлар учраб туради эмас, бир ховуч катталарни хисобга олмаганда, хамма шундай дейишмокда. Сиз Халк ёзувчиси булганлигингиз учун хам оммавий тус олган бундай гаплардан хабарингиз булмаслиги табиий. Халк бундай гапларни хар кандай одамни олдида гапиравермайди. Ахир Сиз хазилакам одам эмас, Халк ёзувчисисиз-а!?

Мустакил булганимизга ун йил булаяпди. "Конуний" йул билан халк бойликларини узлаштириб олаётган бир ховуч, ха-ха, бир ховучгина катталарни хисобга олмаганда халкнинг ахволи кундан кунга ёмонлашмокда. Баъзи рузгорлар факат нон билангина тирикчилик килишаётган булишса, баъзи рузгорлар нонни хам туйиб истеъмол килишмаяпти. Хатто баъзи рузгорларда режали сарф килиш максадида нонни болаларидан яшириб кулфлаб куйишмокда. Нима демокчисиз таксир? Халк мустакиликка бор-будини бериб булди-ку! Мустакиллик халк учунми , ё , халк мустакиллик учунми?

Сизнингча, арзимас дорига курби етмаганидан даволанолмай улаётган ёки унинг мусибатга ботиб колган чорасиз ота-онаси "замонангга ут тушсин!" деб фарёд килиш урнига "менинг болам мустакиллик учун жон фидо килди" деб хурсандликдан огзи кулогида булиб мактаниб юриши керакми? Мана шундай холга тушаётганлар ёки шундай холни куриб турганлар курка-писа булса хам "Мустакиллик менга нима берди?" деб сурашга хакки бордир? Зотан, Ватан - бу хукук дегани. Масалага мана шу нуктаи назардан ёндошадиган булсак, халк мустакиллик туфйли уша шуролар даврида эришган хукуклардан хам махрум булиб колди. Зеро, кулда ватан булмайди дейишади. Гарчи у тугилиб усган кишлогида, махалласида яшаса хам Нега? Чунки, у хукуксиз булади.

Мустакиллик йилларида халк узидан чиккан бир ховуч шуро давридан колган улуг гоялар учун онасидан ва боласидан тонадиган, отасини сотадиган Павлик Морозовлар ёки углини отиб ташлай оладиган Икромжонларни Ватанпарварлик тимсоли деб биладиган агидапараст кимсалар кулида яна бир улуг гоя - хаммани бир байрок остида мажбурлаб бирлаштирувчи антиконституцион гояга кул булиб колди. Улар эса халкдан улуг гоялар у ёкда турсин, хатто хукмдорнинг латта румолчаси учун улиб колмокдек манкуртона кахрамонликни талаб килишдан хам тойишмаяпди.

"Кайта куриш менга нима берди" - деб эмас,- "Мен кайта куришга нима бердим" деб мулохаза юритмок керак", ёки тугридан тугри "Сен узинг кайта куришга нима бердинг?" дейишарди. Нима узгарган? "Кайта куриш сузи урнида" "мустакиллик" сузи ишлатилмокда холос. Бирок айтилиш охангида анча узгариш бор. Аввлгиси упкаланнамо эди. Хозиргиси кулдорнинг кулга муомаласи сингари истехзоли, зардалирок. Шунинг учун хам конун хакида гапиришганида кузингизга кулини сукиб олгудек сиёсий саводсизларча хукукни мажбуриятларга аралаштириб, билагонлик килмок нима булганида хам бориб турган "ЗАКУНЧИЛИК"дир.

"Мустакиллик сизга эътикодингизни кайтариб берди" эмиш. Ахир хатто сокол куйиб юрмок, ёки мусулмонга ухшаб кийиниб юрмок хавфли булиб колди-ку!

Хуп, диндорлар хакида гапирмайлик, уларнинг хаммаси акидапарастлар. Хуш, унда коммунистларчи? Киргизистон, Козогистон ва Тожикистонда коммунистлар фаолият олиб боришаяпти. Демак, биздаги коммунистларнинг хаммаси мансаб учун, мавке учун, каттачилик учун партияга кирган риёкорлар экан-да?! Бу нафакат иймон ва эътикод, балки тарихимизга хам алокадордир.

Халк ёзувчимизнинг истехзоли иддаоларидан халкдан кура хукуматга, уша улдиргани урал, суйгани халол, бир ховуч ТАНТАНАИ- ЗАМОНАЛАРга мансуб эканлиги шундоккина сезилиб турибди.

Дархакикат, балки гапингиз ростдир оксокол, сураганнинг айби йук. Нима демокчисиз узи, таксир? Яна нимани сураяпсизлар халкдан? Ёки халкдан вакти-вакти билан булиб бераман деб нораста болаларидан яшириб, кулфлаб куяётган сунги нонларини хам олиб бориб беришларини талаб килаяпсизларми?


САДОКАТ ЁХУД ТЕНТАКОНА ХАЙВОНИЙ СОДИКЛИК
(Иккинчи макола)
Бир гурунгда сухбатдошлардан бири аллакайси адибни "саводсиз ёзувчи", деганида "ёзувчи хам саводсиз буладими?" деб хайрон колган эдим. Дархакикат, истеъдодли кушикчи, истеъдодли боксчи, истеъдодли футболчилар орасида гирт саводсизлари булгани каби, ёзувчилар орасида хам саводсизлари буларкан. Саводсиз десак унчалик тугри булмас, хаётдан аллакачон оркада колиб кетган, уша тоталитар тузум догмалари рухида тарбия курган, тор дунё карашли акидапарастлар десак, Шуро давридан колган ва хамон уша догмаларга тула эски зилдек жомадонларини оркалаб юрган мохиятан Совет ёзувчиларимизнинг хурматини жойига куйган хам булардик.

Муносабат билдираётганисмиз "Дафтар oошиясидаги битиклар"дан бири - Садокат деб номланган. Матндан парча келтирамиз:

"Бир куни уша подшо шикорга чикди. Ёнида кирк нафар йигити хам бор эди. Мен хам уларга кушилдим. Подшо учкур бир кийик ортидан от куйди. Хаммамиз унга эргашдик. Кийик чуккига караб югурди. Подшо хам унинг ортидан от суриб кетаверди. Бир махал кийик чукки тепасига етганида тубсиз дара устидан сакради-да, нариги чуккига утиб, куздан гойиб булди. Подшо ноилож жилов тортиб, отидан тушди. Терлаб кетган эди. Ёнидан румолча чикариб, пешонасини артмокчи булган эди, ногохон шамол келиб, румолчани дарага учириб кетди. Шунда кирк йигитнинг хаммаси узини тубсиз жарликка отди. Канчаси парча - парча булиб кетди. Канчаси майиб - мажрух булди. Омон колган бир йигит румолчани олиб чикиб, подшога топширди…

У юртда бундай йигитлар куп. Бунака юртни енгиб булмайди…"

Тавба! Арзимас бир румолча учун киркта навкирон йигитни жон фидо килишидек манкуртона садокатни хайратланарли жумартлик садокат тимсоли килиб тасвирлаш. Нима булганда хам бу ута жирканч, ута искирт фалсафа.

Дунёкараш ва замон орасида богланиш бор дейишади. Магар шундай булганида, 19-асрда яшаган ёзувчига нисбатан 21-асрда сиз ва биз билан хамнафас ёзувчиниг дунёкараши кенгрок прогрессиврок булмоги керак эди. 1

9-аср америка ёзувчиси Марк Твеннинг ватанга садокат хакидаги мулохазалари билан танишайлик. У 19-асрда, аникроги 1889-йилда ёзган "Янки ва Кирол Артур" романида ватанга садокат хакида шундай дейди. Матн парчаси: "Гап шундаки, мен Ватанга салокат деганда Ватанга булган садокатни тушинаман, унинг идоралари ва хукмдорларига эмас. Ватан бу - хукук, мустахкам мангудир, Ватанни асраб-авайлаш, уни севиш, унга содик булиш даркор. Идоралари эса - ташки куриниш, устки кийимдек бир нарса, кийим эса эскириши , йиртилиши , нобоп булиб колиб, баданни киш, касаллик ва улимдан саклаш кобилиятини йукотиши мумкин. Латталарга содик булиш, латталарни шарафлаш, латталар олдида куллик килиш, латта учун жон фидо этиш - бу тентакона содиклик, монархлар кашф этган хайвоний содиклик. Монархия билан гур, кушмозозор булаверсин бундай садокат". Иктибос тугади.

Хайратланарли томони шундаки, улуг ёзувчи Марк Твеннинг качонлардир айтган мутафакирона аник ва тиник фикрларидаги хакикий истеъдодларга хос исёнкорона рух сиёсий саводсиз ёзувчиларнинг монархияга хос алимсокдан колган маддахона каланги-касанги искирт догмаларига карши курашда давом этмокда.

Барибир унвонли Халк ёзувчимизни, эхтимол, булажак Кахрамон ёзувчимизни мендан хафа булмасликларини истардим. У кишини мен эмас, улуг Марк Твен аллакачон хаётдан оркада колиб кетганликда, хайратланарли даражада сиёсий саводсизликда айбламокда. Тугри, хар кандай ёзувчи Марк Твен ёки Кодирий каби кенг прогрессив дунёкарашли булавермайди. Бирок, ёзувчилик даъвоси бор, бунинг устига унвонларини туя тортолмайдиган Халк ёзувчисининг дунёкараши хеч булмаса, узининг саводсизлиги билан мактаниб юрадиган Мамарайим буванинг дунёкарашидан кенгрок, илгоррок булмоги керак эмасми?

Узбекистон халк ёзувчимиз мана шу биз мухлисона кизиккувчанлик билан мурожаат килаётган "Дафтар хошиясидаги битиклар"ида: "…ё мен узбек тилини унутиб куйдим, ё хаётдан аллакачон оркада колиб кетганман" деб хайрон буладилар. Таксир. Биринчи фикрингиз: "…ё мен узбек тилини унутиб куйдим," деган шубхангизга кушилмайман. Сиз узбек тилини нафакат яхши биласиз, балки жуда равон ёзма нуткингиз хам бор. Айникса эртакни зур ёзаркансиз. Иккинчи "…ё мен аллакачон хаётдан оркада колиб кетганман" деган шубхангизга улуг санъаткор Марк Твендек одам кушилганда бошкаларга йул булсин. Хотирингиз жам булсин, ишонтириб айтаман бунга колганда Сиз тамомила хаксиз. Буни мана шу "Дафтар хошиясидаги битиклар"ингиздаги мутафакирона фалсафий мулохазаларингиз хам тасдиклаб турибди.


ДАРЁ КИРГОГИ ИККИТА БУЛАРМИШ
(Учинчи макола)
"Дафтар хошиясидаги битиклар" билан танишишда хакикий мухлисларга хос кизикувчанлик билан давом этамиз. Битиклардан бири "Конун" деб номланади ва унда хукук ва мажбурият хакида фикр юритилади. Тушинарли булмоги учун мазкур битикни тулигича келтирамиз: "Дарё киргоги иккита булиши бежизмас. Унг киргок куласа хам, сул киргок куласа хам тошкин булиб офат руй беради.

Конуннинг киргоги иккита булиши хам бежизмас. Бири - хукук, бири - мажбурият. Хукук деган киргок куласа, инсон кулга айланиб, офат руй беради. Мажбурият деган киргок куласа, юрт талатуп булиб, офат руй беради…"

Хурматли халк ёзувчимизнинг хукук ва мажбурият хакидаги танишганимиз мулохазалари хам тоталитар, авторитар режимларга хос алимсокдан колган сафсата булганлиги учун у кишининг хукукий савиялари хам накадар юксак эканлигини куриниб турибди.

Энг ёмон томони шундаки, худди мана шу кишиларнинг дунёкарашлари, фикрлашлари бугунги кундаги сиёсатимизда, конунларимизда уз аксини топмокда.

Кизиги шундаки, улар узларини пайгамбарлардан хам улуг деб билишади. Улар радио, телевидение ва матбуот оркали халкни тарбиялашади, халкка ургатишади, халкка уктиришади. Нафакат уктиришади, балки, хохласалар ранг-баранг ва хилма-хил фикрлашни талаб килишади, хохласалар шиддат билан бошлаган ура-ураларини кандай бошлашган булса шундай унутишади. Бирок на радио, на телевидение, на мамлакатдаги 500дан ортик газета ва журналларнинг биронтасида хам уларни фикрларини инкор килувчи фикр, лоакал шубха билдирувчи фикр билдирилмайди. Улар бундан хечам ажабланишмайдилар. Чунки, улар хеч качон хато килишмайдилар.

Бу нафакат ёзувчининг, балки, Узбекистон халк депутатининг конун хакидаги мулохазаларидир. Ухшатишларини каранг. Дарёни киргоги иккита булармиш!

Поляк каламкаши Морек Новицкийнинг хукук ва мажбурият хакидаги мантикли мулохазалари кишида гуёки, тилда шуролар даврини бурукситиб сукаётганлари билан аслида акидаларига содик, хали-хамон могор босган гояларини узгартираолмаган акидапарастлар устидан ках-ках уриб кулиб ёзилгандек рух уйготади.

Келинг, энди Морек Новицкийнинг хукук ва мажбурият хакидаги мулохазалари билан танишайлик:

"Яна битта тез-тез учраб турадиган шубхасиз муаммо бор. Купчилик конституциялваримизда хукук ва мажбурият кетма-кет бир жойда келади. Олайлик, менинг хукукларим хакида Польша конституциясида нима дейилганлигини. У фукароларнинг хукук ва мажбуриятлари, деб аталади. Хатто мактаб конунларида хам "укувчининг хукук ва мажбуриятлари" дейилади. Бундан агар сен мана "шу-шу" бурчларингни бажарсанг, биз хукумат сенинг хукукларингни кафолатлаймиз, деган маъно уфуриб турибди. Бу эса, инсон хукуклари нуктаи-назаридан бориб турган сафсатадир! Нега? Менинг хукук ва эркинликларим мен инсон булганлигим учундир. У менинг инсоний кадр-кимматимдан келиб чикади. Ха, албатта менинг давлат олдида мажбуриятларим бор, бирок бу бутунлай бошка масала. Бу масалалар биз кандай давлат курганимиз ва унга кандай хукукларни берганлигимиз окибатидир. Бу ерда хеч кандай фалсафий асос булиши мумкин эмас. Ва мендаги хукук ва эркинликлар мажбуриятларимни бажариш, бажармаслигимдан катъий назар мавжуддир. Давлат кайсидир мажбуриятимни бажармаганлигим учун жазолаши мумкин. Бирок хукукни мажбуриятга хеч кандай алокаси йук".

Бу ерда изохга хожат булмаса керак. Тавба, дарёнинг киргоги иккита булармиш.


МЕН ШОХ ЭМАС, АХИР ОТАМАН
(Туртинчи макола)
Азизлар! Узбекистон халк ёзувчиси Уткир Хошимовнинг "Дафтар хошиясидаги битиклар"ини укишда давом этамиз. Улардан бири "Жавобгарлик" деб аталади. У жуда киска, шунинг учун хам уни тулалигича эътиборларингизга хавола килмокдаман. Матн парчаси: "Ота учун бола жавобгар эмас, аммо бола учун ота жавобгар. Бола отани эмас, ота болани дунёга келтиради ва тарбиялайди." Матн парчаси тугади.

Канчалик дахшатли фалсафа, дахшатли булганда хам Сталин репрессияларини хавас билан ёклашдек дахшатли фалсафа.

Дархакикат, катогон йилларида халк душманларининг отаси ёки боласи эмас, хатто кариндош-уруглари хам жавобгар булишган, азият чекишган, азоб-укубатларга дучор булишган. Хатто уша большвеклар хам бу каби ёвузликларини y накадар гайри инсоний эканликларини билишганлари учун хам бунчалик очикчасига бола учун ота жавоб беради дейишмаган. Аксинча (аслида амал килишмасалар хам), ота учун бола, бола учун ота жавоб бермайди деган иборани кайта-кайта такрорлашган. Кизиги шундаки, большвеклардан фаргли уларог, бизлар бу дахшатли иборани очикчасига айтмокдамиз.

Киномухлислар томонидан севиб тамоша килинган Колумбиялик киноижодкорларнинг "Мухаббат кахваси" теле-сериали хали купчилигимизнинг ёдимиздан кутарилганича йук. Хотирам панд бермаётган булса, унда суд жараёнида судья Иван Валеони хотини Лукрецияга бор хакикатни куркмасдан айтаверишни, зеро жиноятни аввалдан билганлигингиз учун жавобгар булмайсиз, чунки сиз Иван Валеони хотини булгансиз, деганга ухшаш гап килган эди. Бизда эса, ота болани, бола отани тутиб бериши кахрамонона ватанпарварлик хисобланмокда. Аксинча эса улар жавобгар булишади.

Хаёлга толаман, муъжиза юз берсаю, Улугбек Мирзо тирилиб келса нима килардик? Тассавур килинг, Уткир Хошимов Самаркандда начальник мелиса булсин. Улугбек Мирзо Уткир Хошимовнинг "Хуш, гапни айлантирманг, ота сифатида болангизнинг кирдикорларидан бехабар эдим деб бизни ишонтиролмайсиз. Биз "юлдузларда эди нигохим" деганингизга ишонадиган анойилардан эмасмиз. Сиз ота сифатида углингизнинг конституцион тузумга карши харакатларини ва хокимиятни зурлик билан эгаллаб олишга каратилган жинояткорона ишларини билмаслигингиз мумкин эмас. Бу хакда мелисага ёки узинигизнинг участкавойингизга хабар берганингизда хам булак гап эди. Сиз, биринчидан, терорчини дунёга келтирганингиз, иккинчидан, уни падаркуш килиб тарбиялаганингиз учун жавобгарсиз.

- Уткир Хошимович, ахир нима булганда хам Абдуллатиф менинг фарзандим, болам, ичимдан чиккан чаёним эди. Колаверса, у пайтларда бола учун ота жавоб беришдек гайри-инсоний жавобгарлик йук эди.




" Мен шох эмас, ахир отаман,
Гуримда хам уйлаб ётаман."


деганларини хам эшитиб утирмасдик. Шубхасиз, буюк астроном, улуг алламони жахон фани, фалсафаси, тарихини юксалтиришдаги хизматларини, мутафакирлигини, хатто жахон астрономларининг ялинчоклик билан ёзган илтимосномаларининг хам инобатга олмасдан асрлар чтишига карамасдан инсоният хамон лаънат укиётган падаркушни дунёга келтиргани ва тарбиялагани учун жавобгар килиб юборардик.
Азизлар, агар ушбу маколаларда кутарилган фикрларга нисбатан Сизда озгина булса хам фикр уйгонган булса, савобини шахид улган улуг аждодимиз Улугбек Мирзонинг рухларига багишладим.

Дарвоке, Узбекистон халк ёзувчимиз Уткир Хошимовнинг хам мендан хафа булмасликларини хохлардим. Зеро, у киши билан мен эмас, Марк Твен, Морек Новицки ва Улугбек Мирзолар бахслашишди. Менинг айбим ушбу бахсни ташкил килишга харакат килганим, халос.



Яккабог
2 апрель 2001 йил