Журнал Ҳаракат №3 (30) 2001. Инсон хукуклари
Тулкин Корев - Инсон хукуклари ва унинг атрофидаги муаммолар
Инсон хаклари муаммоси дунё куламидаги долзарб муаммо булиб тураркан, тоталитар иттифокдан ажралиб, тагинда илгаригисидан баттарок зулмкор режим урнатилган Узбекистонда хам бу масалага жиддий ёндошувчи баъзи ташкилотларнинг фаолиятьи кузга ташланади. Шундай ташкилотлардан бири, Европада Хавсизлик ва Хамкорлик ташкилоти шу йилнинг 19-23 апрель кунларида Тошкент вилоятининг Газалкент туманидаги «Чоткол» санаторийсида бир семинар ташкил этиб унга махаллий нодавлат ташкилотлари хамда давлат аппаратидаги инсон хукуклари билан машгул булувчи ташкилотлар вакилларини таклиф этди. Семинар катнашчилари билан машгулотарни Полшалик инсон хаклари химоячилари, Варшавадаги «Хелсинки инсон хукуклари фонди» вакиллари олиб боришди. Уч боскичдан иборат ушбу семинарнинг биринчи боскичини шартли равишда танишув, ёки инсон хукуклари муаммосига илк ёндашув деб карайдиган булсак, аминмизки, куп хам муболага килмаган булардик. Зеро катагонлари нохак айловлар ва турли туман куринишдаги иллатлар авж олган Республикада чин маънода инсон хукуклари масаласи билан хар ким хам шугулланавермайди. Мазкур семинар машгулот иштирокчиси сифатида ундан олган баъзи таъсуротларимни Сиз азизлар билан уртоклашмок ниятида кулга калам олдим.

Инсон узинг. Шоир сузлари билан айтганда:

Инсон булсанг инсонларни инсон деб билгил,
Хар бир сузин маъносини инъом деб билгил.
Одам булиб тугилдинг сен, яхшилик уйла,
Хар бир босган кадамингни эхсон деб билгил.




Семинар-тренингда албатта бундайин шеърлару шеърхонликларга урин булмасада, кимнинг ким эканлигини, ким инсон хаклари курашчисию, ким номигагина курашчи эканлигини англаб олиш мумкин эди. Семинар ташкилотчиларининг берган маълумотларига кура, 20 уринга 150 талабгор чикибди. Шулардан бор йуги 4 нафари Узбекистон Инсон Хукуклари жамиятининг вилоятлардаги фаоллари булса, колганлар Инсон Хукуклари Миллий Маркази, Олий Мажлис ва Омдустман вакиллари, тагин яна бир канча руйхатдан утиш «бахтига» муяссар булган турли туман хукук химоячилари эди.

Семинар катнашчиларигининг аксарига Узбекистонда мавжуд катагонлар, сиёсий эрксизлик ва яна бир канча долзарб ижтимоий муаммолар ёт булиб чикканлиги кишини бир томондан таъжубга солса, бошка томондан гашини хам келтиради. Нега? Нега улар орасида мана шундай тепса тебранмас вакиллар бор? Бу хакли саволнинг жавоби хам каминангизнинг фикрича, узи билан бирга. Яъни талаб шундай. Суз кумуш булса сукут олтин. Бунга амин булмоклик хам айтарлик даражада кийин эмасди. Масалан Кораколпогистондан ташриф буюрган инсон хаклари химоячилари Жаслик станциясида мавжуд булган концентрацион лагердан кисман хабардор эканлар. Кисман дейишимизга сабаб, улар мазкур лагерни каттик режимдаги камокхона дея эътироф этганлари бизни тагинда ажаблантирарди.

Бирлашган Миллаьлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси 1948 йилда кабул килган «Инсон Хукуклари Умумжахон Халклари Деклорацияси»нинг биринчи бандида шундай жумлаларни укиймиз:»Барча инсонлар тенгликда, хур ва озод тугиладилар. Улар онгли, виждонан бир-бирлари билан биродарларча муносабатда булишлари шарт».

Биз, яъни семинар иштирокчилари хам бир-биримиз билан биродарларча муносабатда булдик. Кимдир кизларга бллиард уйнашни ургатди, кимдир машгулотлардан узига кераклик билим ва тажриба ортиришни уйлади. Хаммасидан ажабланарлик томони шу булдики, хукумат руйхатидан утган нодавлат ташкилотлар вакиллари бизнинг, Узбекистон Инсон Хукуклари жамиятининг руйхатдан утмай фаолият курсатаётганига хайрону лол колишди.

- Кандай килиб? Ахир сизлар руйхатдан утмай туриб иш олдиб боришларингиз мумкин эмас.

- Прокуратура индамайдими?

- Йук,- дея тушунтиришга урунамиз,- биз сал кам саккиз йилдан бери руйхатдан утиш учун кайта-кайта ариза берамиз. Лекин хаммаси бехуда.

- Ахир ундай булиши мумкин эмас. Конун бор. Сизларга конкрет важни келтириб утишлари ва сизлар уни тугирлаганингиздан сунг руйхатга олишлари шарт.

Руйхатдан ута олмай доди фигони фалакка етиб юрган ташкилот аъзосига нима керак? Ха балли, эшитадиган текин кулок керак. Эринмай муаммомиз боисини тушунтириб берарканмиз, одил ва инсонпарвар хукуматлари борлигига хам уларда шубха уйгониб боради. Аслида-ку Узбекистондаги аянчлик вазиятни англаб олмок учун шу юрт фукароси булиш хам шарт эмас. Хаттоки чет элликлар учун хам бу мавзу янгилик эмас. Хакикат билан ёлгонни чалкаштириш учун узга сайёралик булишингиз даркор. Худди шундай саволлар хукумат ва унга якин нодавлат ташкилотлари вакилларининг кунглидан утган булса хам ажаб эмас: «Нахтоки Узбекистонда инсонпарвар конунлар булмаса?», «Нахотки Узбекистонда конунлар ишламаётган булса?», «Нахотки...?». Эринмай давом этдирадиган булсак бундай «Нахоткиларнинг адогига хам етиб булмас.

«Хельсинки Инсон хукуклари фонди» вакили, таникли олим Марек Навицки лекцияларининг бирида шундай жумлаларни келтириб утди:
Кайсики давлатни якиндан билмокчи булсангиз унинг унтача кузга куринган газеталарини олиб укинг. Унинг газеталарида «фалончи вазир угри», «писмадончи амалдор порахур», «президентимиз ахмок» каби жумлалар ишлатилаётган булса, демак бу меъёрий холат. Бу давлатда инсон хаклари бузилмаяпди, ёки уларнинг мухофазаси тугри йулга куйилган. Агар газеталар бараварига бизда кандай яхши, биз ривожланаяпмиз, презедентимиз яхши, вазирларимиз яхши каби жумлалар ишлатилаётган булса, билингки у давлатда демократия йук. Инсон хукуклари купол бузилмокда. Бундай давлатда яшаб хам булмайди ва конунлари кишилар талабига жавоб хам бермайди.

Тагин яна бир жихат билан давлатнинг тоталитар ёки демократик эканлигини билиш учун унда утказилаётган сайловларга ахамият бериш керак. Масалан иктидордаги рахбарни ёклаб берилган овозлар фоизи 60 дан ошса, демак у давлатда диктатура мавжуд. Хеч бир ривожланган давлат тажрибасида хам 60 фоиздан ортик овоз олган рахбар булган эмас. Демократик дунё давлатларида презедентлар 40-45 фоиз овоз билан чекланадилар.

Узбекистонимизда хам газеталар нашр килинади. Мустакил Узбек Давлати фукароларининг суз ва матбуот эркинлиги конституциямизда хам таъкидлаб утилган. Унга кура Узбекистонда матбуотнинг цензура килинишига йул куйилмайди. Энди эса панжаралар билан ураб олиниб милиция нарядлаври билан курикланадиган телевиденияларимиз, радиостанцияларимизни куз унгингизга келтиринг. Симтуру симтиканлар ураб олинаётган Узбекистан худудини, миналаштирилаётган чегара худудларини куз олдингизга келтиринг. Мана шу «хур диёримизда» бегунохдан бегунох фарзандларимиз, ака-укаларимиз тухматлару уйдирма айблар билан камокхоналарда улдирилаётганлигини эсланг. Ха азиз укувчи, тугри англаётган булсангиз Узбекистонимизнинг узи катта камокхона. Демократик дунё махбуслари эга булган хак-хукукларга бизнинг озод фукароларимиз эга эмас экан, уларни кайси тил билан «озод» дея аташ мумкин. Афсус, минг афсус ва минг надоматлар булсинки биз шу юртнинг фарзандларимиз. Эркимизни бировлар кулига бериб карсак уриб оламдан хам утиб кетаверамиз! Минг бор шукр, яратганга минг шукроналар булсинки, биз шу юрт фарзандларимиз. Бу юртда мавжуд зуравонликларга карши суз айтамиз, хакикатнинг юзини очамиз! Охири замон пайгамбари Мукаммад соллоллохи аълайхи вассалъам хадиси муборакларининг бирида «Жиходлар ичида энг макбули, золим подшохга хак сузни айтмокдур» дея таъкидлаган эдилар. Узбекистондек тоталитар мамлакатларда яшаб хакикатни сузламок, демак бу хак йулида жиход килмок!

Каминангизнминг бундай писсимистик куринишдаги фикр мулохазаларидан ажабланмаслигингизни сурардим. Албатта «оптимист» хам булмок керак. Масалан «…уз йулидан» «кучли давлатдан кучли жамият сари» бораётган юртимиз «туб бурилиш»га етиб келди. Бу бурулишда канча вакт колиб кетамиз ва бурилгандан кейин каён кетамиз, масаланинг бу томони парвардигоргагина аён эсада, хар калай ноумед хам эмасмиз. Тагин бу хол коммунизм куришни уз олдига максад килиб олган Совет Иттифокини эслатади. 1977 йилда коммунизм куриш йулида дадил одимлаб бораётган иттифок «ривожланган социализм» курганлигини эълон килиб, бу коммунизмнинг сунги боскичи эканлигини ва кейинги боскичда коммунизмга эришилажагини оламга достон килганди. Шунга яраша янги конституция хам кабул килинганди. Кандайдар куз илгамас «чуккилару» «довонлар»ни айтмайсизми. Бунинг номини боскичма боскич ривожланиш дейдилар. Уз бошимиздан утказган хатоларимиздан узимиз сабок олмай хали хамон хатоларга йул куйишда давом этмаяпмизми? Якин утмиш хисобланмиш тоталитар Шуро салтанатини тавки лаънатларга кумиб янги бир тоталитар тузимнинг пойига бош куйиб уни улугламокдамиз. Айнан мана шу жихатлар хам инсон хаклари купол бузилаётган давлатнинг шакли шамоили.Одатда бундай давлатларда рахбарларга сажда килинади, токи у давлат иепасида тураркан. Кейин эса… Кейин унинг ортидан тошлар отилади, лойлар чапланади ва хакозо.., хакозо…

Биз эса инсон хукуклари боибда билим олишда давом этамиз. Хар неки Польшалик мутахасислар тушунмаган омиларга нималарнидир тушунтира олганликларини эътироф этиб утиш мумкин. Бирок тушунишни истамаганларгачи?...