Журнал Ҳаракат №3 (30) 2001. Хуррият курашчилари
Абу Жунайд - Адвокатнинг сирли улими
2001 йил апрел ойининг 6 куни, жумадан шанбага утар кечаси Тошкент шахар автотранспортга ихтисослашган хукукий маслахатхонанинг химоячиси машхур адвокат Хамид Зайнутдинов 51 ёшда вафот этди. У киши узбеклар ичидаги энг машхур ва жасур адвокат булиб, Каримов режимига карши курашган купгина диний ва сиёсий намояндаларга адвокатлик килган, мусулмонларнинг хам сиёсий мухолифатнинг хам ва халкаро ташкилотларнинг хам хурматига сазовор булган шахс эди.

Хамид ака охирги пайтларда канд касали билан огрирди, бунинг устига оёгидан касалланиб, докторлар уни кесмаса булмайди деб хулоса беришган, шундан кейин операция килинганди. Унинг бу амалиётдан муваффакиятли чиккани хам хаммага маълум эди. Зайнутдиновнинг куккисдан вафот этганлиги хакида хабар таркалган захотиёк уни таниган-билган кишиларнинг хаёлидан деярли бир хил фикр утгани одамнинг эътиборини узига тортадиган нодир холат десак булади. Гап шундаки, бу вокеа эсга олинганда хеч ким «Хар бир инсоннинг бошига албатта бир кун келадиган абадий видолашув-да бу», деб куя колмади. Аксинча одамлар у кишининг бир неча хафта олдин узининг яхши курган касбидан кутилмаганда бирданига воз кечгани, касали куккисдан огирлашиб кетгани хакида гапиришмокда.

Акмал Икромов туман судида иши курилган имом Абдувохид Йулдошев ва унинг шогирди Шухрат Тожибоевларга адвокатлик килишни уз зиммасига олган Зайнутдинов суд эндигина бошланганда бирданига касал булиб колди ва ишни давом эттира олмаслиги, унинг урнига бошка адвокат олишлари лозимлиги хакида маълум килди. Бу ходиса судланувчилар учун катта юткизик эди. Сабаби, хар бир адвокатнинг иш олиб боришда узига хос услуби мавжуд булиб, улар мана шу жихатлари билан бир-бирларидан фарк килишади. Одатда ана шу омилга асосланган холда, хамда судланувчиларнинг холатлари ва мавкеларининг хилма-хиллигидан келиб чикиб кимга кайси адвокатнинг купрок ёрдами тегиши мумкинлиги аникланади. Хамид аканинг химоя услуби, куп йиллик фаолияти ва тажрибаси айнан имом Абдулвохидга ухшаб сиёсий-диний сабабларга кура судга тортилган махбуслар учун мувофик келарди. У суд бошланишидан бир канча вакт олдиндан бошлаб бу ишга махсус тайёргарлик кураётгани хакида гапирган, жумладан ички ишлар вазири Зокир Алматов ва унинг уринбосари КРТККББ бошлиги подполковник Ботир Ражапович Турсуновларни судга кандай килиб чакиртиришни режалаштириб куйганини хам яширмасдан айтиб юрган эди. Бирок унинг ниятларидан биронтаси хам амалга ошмади. Вазир ва унинг уринбосарининг кулогига юкоридаги гаплар яшиндек урилганига хеч шубха килмаса хам булади. Уларнинг суд олдида хозир булишлари аклга сигмайдиган иш булса хам бирок шу гапнинг пайдо булишининг узиёк улар учун шармандалик ва хакоратдан бошка нарса эмас эди. Улар узларининг «хакоратланишларига» йул куйиб бериб, караб тураверишлари хам мумкин булмаган ишдир...

Мана энди Зайнутдиновнинг вафоти сабаблари хакида гап кетганда хамкасблар у кишининг охирги марта суд мажлисига келганда узининг касаллиги хакида гапира туриб, судъяга караб айтган сузларини эслашмокда:

- Ман авваллари бундай касал булмасдим, мани терговчилар журттага бирор йул билан касал килишган.

Ушанда раис "Нега унака деб уйлайсиз?" – деб сураганда, Хамид ака бундай деган экан:

- Хозир хар хил усул билан касал килиш йуллари бор, одамнинг бирор буюмига ёки йулидаги, атрофидаги нарсаларга ул-бул нарса сепиб куйиш мумкин, уша нарсага тегиб кетган одам уз-узидан касал булиб улиб кетади. Нафас йули билан касаллик юктиришлиги хам мумкин. Булар мани ишдан четлатиш учун касал килишган...

Хамид Зайнутдинов узининг шерикларидан бири билан ёлгиз колганда яна хам очикрок килиб: "Терговчилар мени захарлашди!" - деб айтганлиги хам маълум булди.

Хамид аканинг хизматидан бахраманд булган мусулмонлардан икки киши шанба куни утказилган жаноза маросимида иштирок этолмаганлари учун эртасига эрталаб мархум хонадонига фотиха укишга боришди. Мусибатзада инсонларнинг кунгилларига таскин булсин учун хонадон ахлллари билан орада бир оз сухбат хам булиб утди. Суз айланиб яна шу битта мавзуга - улим сабабларига бориб такалди. Хамид аканинг якинларининг айтишларича, у кишининг отаси хам худди шу канд касаллиги туфайли вафот этган эканлар, лекин кариндошлар яна кушимча килиб, у киши 80 ёшларгача яшаган эдилар, дейишди. Дарвоке, якинда Хамид аканинг акаси хам шу касал билан огриган ва операция килингандан сунг оламдан утган, аммо у одам операциядан кейин 3,5 йил яшаган экан. Хамид аканинг касали жуда тезлик билан авжига олиб, киска муддат ичида фожеали тугаши купчилик катори бу оиладигилар учун хам, ишхонадаги хамкасблар учун хам галати жумбокка айланиб колди. Бирок хеч бир одам улимнинг асл сабаби тугрисида очик бир далил келтира олмаса-да, масаланинг бир ахамиятли жихати шуки, бу ерда бошка жумбокли ишларда буладиган турли-туман тахминлар, бир-бирини инкор киладиган карама-карши гумонлар хам йук. Аксинча, хамманинг тахмини ва гумони бир хил: Бу ишни орган ходимларининг узлари уюштирган! Бунинг устига одамлар ушбу фикрни кувватлайдиган хар-хил катта-кичик мисолларни хам жуда куплаб эслашмокда. Хакикатан хам вокеликка чукуррок разм солиб, булиб утган вокеалар ривожининг силсиласи устида кайта-кайта фикр юритган одам мана шу ягона хулосадан бошка гап айта олмайди.

Гап адвокатлик фаолиятига тааллукли экан, шу муносабат билан Узбекистондаги адвокатлар ахволига бир назар соладиган булсак, энг биринчи, адвокатлар хакидаги конуннинг узиёк адвокат билан терговчи уртасида жорий килиб куйилган тахкиромуз тенгсизликни тасдиклаб туради. Химоячилар узлари химоя килмокчи булган туткун билан учрашувга рухсат беришини ураш учун хали она сути огзидан кетмаган ёш-ёш оддий терговчиларнинг остонасида хафталаб, ойлаб утириб унинг кабулига киролмайдилар. Махбус билан учрашиш эса у дунёдаги арвох билан учрашишдек гап. Терговчилар махбусларга хайвондан баттар муносабатда булаётганликлари бугун хеч кимга сир эмас. Аммо адвокатларни эса хозирча ертулага олиб тушиб урмаяптилару, бирок купол сузлар ва дук пуписалар билан ундан баттар килиб ташлайверадилар. Дарвокеъ, адвокатларнинг эътирофларига кура адвокатура деган жой хукук-тартибот сохасида ишлаб омади чопмаган ёки хукуматнинг газабига дучор булган хукукшунослар тупланадиган охирги манзил ва пушти-панохдир. Бундан буёгида бозордан бошка томонга йул йук. Шунинг учун купгина адвокатлар терговчилар томонидан доимий суратда камситилишларига карамасдан уз ишларига факат тирикчилик килишнинг бир йули сифатида муносабатда буладилар. Бу ишда мижозлар билан терговчи ва судъялар уртасида даллоллик ролини чиройли ижро кила билиш энг нозик ва асосий сирли нукталаридан биридир. Бошкача айтганда, айни мана шу фаолият адвокатлик касбининг ядроси ва мазмун-мохиятини ташкил килади. Аммо шундай булса-да, хаётда мавжуд жабхаларнинг хар бирида хам – илло хукумат органлари бундан мустасно - барибир уз ишини халоллик ва виждонлилик билан бажаришга уринаверадиган, уз касбини факат тирикчилик воситасигина деб эмас, балки узининг шахсий гурури ва шаъни билан бир нарса деб тушунадиган одамлар хам топиладилар. "Ваъда бердимми уни бажаришим керак", деган тушунчани ёки "мен хакикатни бирибир очиб ташлашим керак, бошкалар тан оладими йукми бунинг кизиги йук", деган фикрни узига шахсий коида килиб олган одамлар буладилар. Хамид акани хам ана шундай кишилар каторига куйиш мумкин эди.

Мабодо Хамид ака хакида гап кетиб у киши кандай одам эди, деган савол уртага куйиладиган булса, бу макола муаллифи бир пайтлар иш юзасидан у одам билан якин муносабатда булган бир мусулмон сифатида узимнинг баъзи кузатиш ва хулосаларини айтиши мумкин. Хамид ака купчилик узбеклар катори узини мусулмон санаса хам аммо исломнинг хамма ибодатларини бажармайдиган, оила, турмуш тарзи хам купрок европалашган одамлардан эди. Аммо шундай булса-да, у табиатан мардликни ёктирадиган, хакикатпарвар инсонларни хурмат киладиган киши сифатида таассурот колдирарди. Иккиюзламачи кимсаларни ёмон курарди. Узи бирор партия ёки сиёсий гурухга тарфдорлик килмаса хам уз назарида халол покиза ва хакикат томонда турган одамларга конун йули билан химоячи булишга иккиланмасдан, катъият билан киришар эди. Давлат билан дин уртасидаги можаролар хали кескинлашмаган вактларда хам у Абдуманноб Пулатов, ва Сафар Бекжон каби таникли шахсларга адвокатлик килган.

Кейинчалик Тошкентлик имом Обидхон Корига давлат томонидан сикувлар кучая бошлаганда хеч нарсадан хайикмасдан у кишини хам химоя килган эди. У уз хукукини таниган одамларга ва дини исломга карши хукумат олиб бораётган катагонни яхши тушуниб турар, аммо бу хакда очикчасига гапириб, хукуматни танкид килмасдан адвокатлик фаолиятини мавжуд конунларга мувофик холда виждонан олиб боришга харакат килаверар эди. Табиийки, унинг мана шу ишининг узи нохаклик ва зулмга карши курашга айланиб колган эди. Буни Хамид аканинг узи хам хукумат хам яхши англар ва ифлос режим бу адвокатни узининг душманларидан бири сифатида курарди. Каримов нохаклик, зулм ва шафкатсизликка карши курашни узига карши кураш деб кабул килиши, адвокат зотини улгудек ёмон куриши хаммага маълум. Сиёсатчи булмаса хам сиёсий найрангларни яхши англайдиган Хамид ака уз ишларини жуда эхтиёткорлик билан олиб борар, хар бир харакатини конуний асосга куришга интиларди. У ИИВ ва бошка органларнинг узига карши хужжат йигаётганлари хакида тез-тез эслаб турарди, шунинг учун унга мижоз билан судъянинг уртасига туриб олиб пул ишлаш деган нарсанинг хечам кизиги булмаган.

Терговчилар Хамид акага карши бирор жуяли айб топа олмаганларидан энг кулгили киликларни хам куллаб куришган. Шошган урдак боши билан хам кети билан хам сузади, деганларидек, ахмок терговчи Каршиев бир вактнинг узида хам мусулмонларга, хам уларнинг адвокатларига карши кургазма йигарди. Бир сафар у Тожибоев Шухратнинг тергови кетаётган пайтда бу йигитнинг онаси томонидан адвокат Зайнутдинов номига конуний йул билан квитанция оркали туланган пулни хам пора деб хужжатлаштирмокчи булди. У содда кекса аёлни куркитиб, алдаб унга "Зайнутдинов мендан пора талаб килди" деб ёздириб хам олди. Аммо Зайнутдинов ушанда бу гапни эшитиб бир кулиб куя колган эди холос. Бизнинг тушунишимизча "органлар" унинг кетидан куп юришди, аммо бирор нарса билан уни илинтира олишмади. Кискаси, Хамид ака терговчиларнинг ибораси билан айтганда "адвокатларнинг ваххобийси" эди. Унча мунча далил билан унга бас келиб булмас эди. Охири "органларнинг" сабрлари тугаб, токатлари ток булди ва одатда уйинда ютказган номард, разил кимсалар куллайдиган усулни куллашди. Зайнутдиновнинг канд касали билан огришидан гуёки усталик билан фойдаланиб колишди-ю, аммо барибир одамлар хам улар уйлаганчалик содда ва хеч нарсага акли етмайдиган лакма эмас экан. Нима булганда хам бу ишларни хамма бир овоздан давлатдан курмокда.

Гапнинг кетини гап очади деганларидек, Хамид аканинг вокеаси сабаб булиб бундан икки йил олдин тусатдан вафот булган яна бир машхур адвокат хакида хам гап-сузлар кайтадан тилга олина бошлади шу кунларда. Уша пайтлар шахар адвокатурасига рахбар булган Егошин узининг хакконийлиги ва куркмаслиги билан ном чикарган эди. Бошка адвокатлар турли бахоналар билан узларини олиб кочсалар хам Егошин Каримовнинг газабини кузгаб сиёсий мухолифат лидерларини бажонидил ва астойдил химоя килар эди. У улимидан сал олдин янги чиккан "Адвокатура хакидаги конунга" очикдан очик карши фикр билдирган, бунинг урнига Адлия вазирлигига буйсунмайдиган мустакил адвокатлар уюшмасини тузиш режасини уртага куйган эди. Аммо шундан кейин орадан куп утмади, соппа-сог юрган одамни бирданига улдига чикаришди. Ишдан туппа-тузук холда уйига кайтган одам эртасига ишга келмади. Уйида улиб колди, деб хабар килишди.

Шу урнинда узи рус миллатига мансуб булса-да, узбекларни узбеклардан химоя килиб келаётган адвокат Ирина Микулинани хам эслаб утишимизга тугри келади. Бу аёлни тилга олишимиздан максад биринчидан, Зайнутдинов фожеасига яна хам аниклик киритиш булса, иккинчидан, жамоатчилик эътиборига маълум килиб куйиш керак булган мухим масала бор бу ерда хам. Микулина умуман исломдан узга динда булган, аммо у хам "органлар" сузига кириб мусулмонларга душманлик килмагани, аксинча милиционерларнинг гайриинсоний ишларига халакит бераётгани учун Каримовнинг "кунглидан колаётган" адвокатдир. У бошида дин билан давлат уртасидаги муаммоларни етарлича тасаввур килмаган булса керак, узининг касби сабабли мусулмонларнинг "ишларига" аралашиб колган, аммо кейинчалик вазият кескинлашиб кетаверган сайин бу ишлардан узокрок булишга харчанд уринса хам иложини килолмай колган эди. У хам хукумат томонидан "ваххобийларнинг адвокати" деган ёрлик олган. Ирина Микулина кейинги пайтларда узининг аёл киши эканлиги, бунинг устига унга бирор кор-хол булса оркасидан йуклайдиган на ота-онаси, на эри ёки фарзанди, на ака-ука, кариндошлари йуклигини гапириб тез-тез йиглаб оладиган булиб колган. Утган йили унинг ён кушнисиникида содир булган бир вокеа хам кишини хушёр торттирмаслиги мумкин эмас. Микулинанинг Зоя исмли катта ёшли ён кушниси булиб, унинг бирдан-бир энг якин хамдарди ва ишонган дусти эди. Шу аёлнинг уйига бир кун ярим тунда ут тушиб уй хам, уйдаги нарсалар хам бир зумда ёниб кул бхлди. Энг дахшатлиси, ухлаб ётган Зоянинг узи хам уй ичида бутунлай ёниб йук булиб кетди. Ходиса шунчалик тез юз бердики, биронта одам Зоянинг овозини хам эшитмади. Ёнгин сабаблари халигача хеч кимга маълум эмас. Холбуки, Зоя жуда хам хушёр ва синчков аёл булиб Микулинанинг онасидек булиб колган, кушничилик хаккини жойига куйиб туну кун ундан хабар олиб турар, у ишда булса хам уйда булса хам албатта бу кушни аёл хабардор буларди. Бу вокеа нафакат Ирина Микулина учун балки унинг хамкасблари ва унга иши тушиб турадиган мусулмонлар учун хам куркинчли-сирли ходисалигича колиб кетди. Уша кезларда Ирина Микулинани ИИВ ходимлари узлари билан хамкорлик килишга жуда куп марта таклиф килишган, Микулина хеч гапга кунмай келаётган эди.

ИИВ ходимларининг имом Абдулвохиднинг суди бошланиши арафасида узлари билан якин алокада булиб турган одамлари оркали айттириб юборган сузларини эслаб утамиз: "Агар судда Хамид Зайнутдинов ёки Ирина Микулинани адвокат килиб олишадиган булса, билиб куйишсин уларга энг катта срок берилиши аник!" Улар бундай сурбетларча "баёнотни" махбусларнинг узларига хам билдиришган, аммо мусулмонлар уларнинг бу гапларига унчалик эътибор беришмаган ва судга айнан шу икки адвокатни ёллашган эди. Охир окибат терговчилар уз "ваъдасининг" устидан чикди. Имом Абдулвохидга 19 йил, Шухратга 18 йил муддат белгилашди.

Кейинги икки йил ичида фосиклар томонидан баъзи кучли химоячиларга "ваххобийларнинг адвокати" деган иборалар билан тамга босиш, кузга ташланмокда. Аммо кизиги шундаки, бу кесатикнинг акс томони хам мавжуд булиб ундан хукумат одамларининг узлари хам чучир эканлар. Хикоя килишларича, бир судъя узининг адвокат танишини мазах килмокчи булиб: "Сени ваххобийларнинг адвокати дейишмокда, тугрими?" деб кесатибди. Шунда адвокат хам буш келмасдан: "Булса бордир, аммо сени хам мусулмонлар ваххобийларнинг судъяси дейишмокда, шу тугрими?" деган экан, унинг ранги учиб жим булиб колибди.

Хамид аканинг хотирасига багишланган сузимизнинг охирида унинг номини тилларда ва дилларда доимий сакланишига сабаб буладиган ибратга сазовор ишларидан яна бирини келтириб утамиз. ИИВ ертуласида тергов кетаётган вактда махбуслар Йулдошев ва Тожибоевнинг кариндошлари адвокат сифатида Зайнутдиновни ёллашган, аммо химоячи уларнинг олдига кирган пайтда туткунлар "уз ихтиёрлари" билан бу адвокатни рад этишган эди. Ушандай вазиятда агар бошка адвокат булганда узини камситилган деб хисоблаб, менга нима, деб кул силтаб чикиб кетавериши табиий эди. Аммо Хамид ака уша огир дакикаларда хам виждонини йукотмасдан мард инсоннинг ишини килгани мусулмонлар асло эсларидан чикармайдиган ноёб ходисадир. (Аллох у инсонни агар иймон билан кетган булса гунохларини магфират этиб уз рахматига дохил килсин.) Номард ва палид терговчилар: "Мана, сен химоя киламан деяётган одамингнинг узи сендан воз кечиб турибди, неча пуллик одам булдинг сан энди?!" дея унинг устидан захархандалик билан кулиб турган бир пайтда хам Зайнутдинов узини заррача йукотмасдан уша ернинг узида дархол баённома тузади ва махбуснинг аянчли ахволда экани, унинг адвокатни рад этаётгани гайри оддий холда юз бераётганини хужжатлаштириб, тегишли идораларга топширади. Хакикатан уша пайтда Абдулвохидни хам, Шухратни хам адвокатнинг олдига етаклаб эмас, судраб олиб чикишган, хар икковининг куриниши аянчли ахволда эди. Ана шундай холатларни эътиборсиз утказиб юбормаслик учун ИИВдек жаллодлар бош кароргохида турган булса хам узининг тинчлигини уйлаб жимгина кетавермасдан бундай калтис харакатни амалга ошириш учун факат адвокат булишнинг узи кифоя килмасди.

Хулоса урнида айтиладиган суз шуки, Зайнутдинов хотираси бир жихатдан хакикат ва адолат тантанаси йулидаги курашчилар учун узига хос сабок вазифасини утайди. Иккинчи томондан, бу фожеа инсонларни яна хам хушёррок булишга чорлайди. Энди кофир режим узининг ифлос тизимидан ташкарида фаолият курсатаётган, шахсий хаётда, уз касби-корида хакконий ва халол булишдан бошка хеч кандай сиёсий ёки диний даъвоси булмаган оддий инсонларнинг хам бу дунёда яшашларига имконият колдирмаётгани ошкор булмокда.

Катор-катор халкаро ташкилотларнинг куз унгларида булиб утган ва булаётган сонсиз-саноксиз суд жараёнлари, неча ун минглаб дин ахлининг камокхоналарда дахшатли кийнокларга солинаётгани, улдирилаётгани, мана нихоят динга алокадор булмаган инсонларнинг хаётига хам суикасдлар уюштирилаётгани билан, хуллас бу вокеаларнинг хамма-хаммаси билан хукумат нима демокчи булаётганини тушуниш кийин эмас. Бу ходисаларнинг маъносини агар сузларда ифодаланадиган булса, унинг "таржимаси" мана бундай: "Эй мусулмонлар, модомики, хукумат бизнинг кулимизда экан, Каримов тирик экан, сенларнинг хам, гарбнинг хам шаркнинг хам кулларидан хеч нарса келмайди, нонларингни хам жонларингни хам олаверамиз, нафакат сенларни, балки сенларга "конун" йули билан ёрдам берганларни хам шу куйга соламиз. Сенларни эса хали бундан баттар киламиз!" Ха, Аллох душманларининг ниятлари мана шундай. Мусулмонлар хам шунга караб узларини унглашлари лозим. Агар инсоннинг кузи кур, кулоги кар булмаса, акл-хуши хам жойида булса, у одамга бу сузлар учун Узбекистоннинг бугунги вокелигидан бошка исботнинг хожати йук.