Журнал Ҳаракат №4 (31) 2001. Якин тарихимиз
Абудулло Косим - Бир сулола тарихи ёки Сарвар Азимовнинг сирли улими
Сарвар Азимов Узбекистоннинг 30-40- йиллардаги биринчи номерли шоири Хамид Олимжоннинг она бир, ота бошка укасидир. У Узбекистонни 25 йил бошкарган Шароф Рашидовнинг жияни.

Сарвар Азимов коммунистик эътикодга чин дилдан берилган ёзувчи ва арбоблардан бири эди. У социалистик реализм методи билан йугрилган, бинобарин кахрамони ва вокеалари уйлаб топилган, сюжети бир колипга солинган повестлар, хикоялар, драмалар муаллифи булиб, адабиётшунослик сохасида уз акаси тугрисидаги «Хамид Олимжон абадияти» китоби машхур.

Такдирнинг уйинини карангки, Хамид Олимжон Ёзувчилар уюшмасининг бошлиги булиб ишларкан, катагонлар даври бошланди. У коммунист шоир, ёзувчилар уюшмаси бошлиги уларок, катагонга учраганларнинг такдирини хал этувчи кишилардан бирига айланди. Сталиннинг газабидан куркибми, узининг коммунистик эъттикоди туфайлими, ишкилиб, куп номаъкул ишларнинг бошида турди. Деярли бутун адабий жамоатчилик биладиган бир тарихни эслайлик:

1944 йилда катагонга йуликкан шоирлардан Усмон Носирнинг онаси республика рахбари Усмон Юсупов кабулига кириб углини камокдан озод килишларини утинади. Сталиннинг буюртмасига биноан Узбекистонда кирк минг одам камалиб, улардан бир кисми катл этилган пайтда Узбекистонни бошкариб турган Усмон Юсупов (айтишларича олий жазога хукм килинганларнинг хужжатларига у ва Йулдош Охунбобоев давлат бошлиги сифатида имзо чекар экан) Усмон Носирни танимаслиги, бу масала билан Ёзувчилар уюшмаси бошлиги Хамид Олимжонга мурожаат килишлари лозимлигини айтган. Усмон Носирнинг онаси Хамид Олимжон кабулига кириб, уз арзларини баён эта бошлаганида: «Менинг хонамга халк душмани онасининг киришга хакки йук!» деб кабинетидан хайдаб чикарган. Шунда Усмон Носирнинг онаси тиззаларига уриб, «Илоё, буйнинг синиб, жувонмарг булгин!» деб каттик каргаган экан. Уша пайтда Узбекистон Олий Совети президиумининг раиси лавозими буш булиб, Хамид Олимжон уша мансабга тавсия килинганлиги хакида фактлар бор.

Балки шу мансабга куз тиккан шахсий душманлари уюштирганми, ёки Усмон Носир онасининг каргиши текканми, Дурмон кароргохига Уйгун билан бирга машинада кетаётиб автохалокатга учраган. Хамид Олимжон огир ярадор холда касалхонага ёткизилганда, Усмон Юсуповнинг узи етиб келган ва унинг сунгги сузларини эшитган.

Хамид Олимжоннинг сунгги сузлари эса «Энди Шарофга ёрдам беринглар», деган васиятдан иборат эди. Хуллас, бу васият таъсирида булса керак, урушдан ярадор булиб кайтиб, газеталарда ишлаб юрган Шароф Рашидов тез орада «Кизил Узбекистон» газетасига мухаррир, сунгра Ёзувчилар уюшмасига раис, ундан кейин эса Олий Совет президиуми раиси лавозимларига кутарилган. Кейинчалик, (Нуриддин Мухиддиновдан сунг) Узбекистон Республикаси Компартияси Марказий комитетининг биринчи котибига, демак республиканинг биринчи рахбарига айланган.

Шароф Рашидов биринчи рахбар булиб тураркан уз жияни Сарвар Азимовни купинча куллаб кувватлаган. Сарвар Азимов уз умри давомида юкори рахбарлик лавозимларида (Республикачи киночилари раиси, Маданият министри, Министрлар Совети раисининг уринбосари, Ёзувчилар уюшмаси раиси лавозимлаоида) ишлаб келган. Нишонов Узкомпартия мафкура котиби булиб ишлаганида бир аёл билан элакишиб (бу аёл Тошкент шахри микёсидаги рахбарлардан бирининг хотини булган), Рашидовнинг газабига учраганида, Сарвар Азимов уни куткариб колган ва у чет элга элчи килиб юборилган.

Сарвар Азимов табиатан босик булиш билан бирга ишчан, рахбарлик килаётган жойларида турли ислохотлар утказишга мойил арбоб эди. Унинг характеридаги бу сифатлар юкори доираларга ёкмаганми, орадан гап кочганми, тез орада у хам араб мамлакатларидан бирига элчи килиб жунатилган. Элчилик муддати тугаб Узбекистонга кайтганидан кейин эса Ёзувчилар уюшмасини 20 йил бошкарган Комил Яшиннинг урнига раисликка куйилган. Сарвар Азимов Ёзувчилар уюшмаси ва республика рахбарларидан бири уларок, уз кадр сиёсатини утказди: ёкмаган кишиларнинг урнига (Л. Каюмов, Х. Гулом, Г. Владимиров ва б.) уз одамларини (Э. Вохидов, У. Хошимов, А. Мухтор, О. Ёкубов кабиларни) куйди.

Итифокни бошкариб турган Л. Брежнев вафотидан кейин тахтга утирган КГБ бошлиги Ю. В. Андропов Ш. Рашидовни хушламай, кийин-кистовга ола бошлади. Рашидов эса уз урнида колиш учун куп харакат килди.

1983 йил кузида пахта планининг бажарилиши уз лавозимида колиш кафолати, деб билган Ш. Рашидов вилоятларга чикиб пахта теримининг боришини кузата борди. Хоразм вилояти пахта планини бажариши арафасида Урганчга бориб, вилоят партия кумитаси идорасидан Андроповга кунгирок килган. Улар орасида салом-аликдан сунг шундай сухбат булиб утган дейишади:

- Юрий Владимирович, ишларимиз яхши кетаяпти, бугун Хоразм вилояти пахта планини бажарди.

- Хабарим бор, бирок бизда пахта планини бажариш механизмингиз хакида хам маълумотлар бор. Хуллас, пахта планларини бажариб олаверинг... Бу хакда бафуржа гаплашармиз, хайр.

Рашидов бу сухбатдан кейинок узини ёмон хис кила бошлаган. Аммо шунга карамасдан кушни Коракалпогистонга равона булишган. Йулда Ш. Рашидов машинасини тухтатиб, уз аёли билан пахтазор оралай бошлаган. Улар узок сухбатлашишган. Афтидан Ш. Рашидов хотинига Москвадаги узига муносабатнинг узгарганлиги, у уз лавозимидан кетиши мумкинлиги хакида сузлаган булиши керак.

Хуллас, Коракалпогистонга келишгандан кейин Рашидовнинг ахволи янада ёмонлашган. Уни утовлардан бирига ёткизишган ва ёнига даволовчи врач хамда КГБ ходимларидан бошка хеч ким куйилмаган. Бир муддат «муолажа» килингач унинг жони узилган.

Шундан кейин, хусусан республика бошига И. Усмонхужаев, Р. Абдуллаева кабилар келгач, С. Азимовнинг ишлари хам оркага кета бошлади. С. Азимовнинг Ёзувчилар уюшмасига котиб булганидан кейин орттирган душманлари юкоридагилар билан кушилиб уни лавозимидан олиб ташлашга эришишди.

С. Азимов лавозимидан кетганидан кейин уюшма атрофида ёшлар харакати бошланди: улар республикадаги адабий сиёсат хакида Москвага куплаб хатлар юборишди, Абдуллаевага карши чикиб Сарвар Азимовни химоя килабошлашди. Шу орада Усмонхужаев ишдан олиниб, урнига Нишонов утирди. Нишонов нисбатан демократ арбоб хисобланиб, жамоатчиликнинг фикрини бир оз булса хам хисобга оларди. Шу сабабли, узининг шахсий дустлигини хам хисобга олиб булса керак, Сарвар Азимовни ташки ишлар вазири лавозимига кутарганди. Нишонов уз лавозимидан кетиб Москвада ишлаб юрди, бу пайтларда хам Сарвар Азимов ташки ишлар вазири эди.

Кунлардан бирида эски дустлар Нишонов ва С. Азимов телефонда сузлашиб колишди. Сухбат тахминан куйидаги йусинда кечди:

Калай, ишлар жойидами? – деди Нишонов.

Хозирча ишлаб турибмиз-ку.

Нега хозирча?

Э, куяверинг, замонлар, одамлар узгариб кетган. Кайси мамлакат билан кандай муомалада булишни биз сизга айтиб турардик, энди бошкалар бизга ургатаяпди. Муомала, муносабатдаги куполликларни куяверасиз.

Шунча катта ишларда ишлаган бу икки арбоб телефонни КГБ эшитиши мумкинлигини хаёлига хам келтирмаган бир пайтда И. Каримовнинг хонасидаги асосий телефонлардан бири жиринглаб колди.

Ха, нима гап, тинчликми? – суради И. Каримов.

Тинчликка тинчлик. Москва билан булаётган бир сухбатни улаб берсак эшитасизми? «Из первих рук», дегандай. Уз кулогингиз билан эшитганингиз яхши эди-да, - деди КГБ бошлиги.

Майли, эшитай, - Каримов телефон гушагини кутариб, диккат билан тинглай бошлади.

Шунака гаплар денг, мениям ёмонладими? – деди Нишонов янги тингловчи пайдо булганини хаёлига хам келтирмай.

«Хайкалга ухшаб утирибди», деганини телевизорда бутун республика эшитди.

Яхшиликни билмас эканда, мен уни узимнинг урнимга биринчи котиб булсин, деб канча харакат килдим. Хам каттиккул, хам мехрибон деб, ёлгонларни хам кушиб бюро аъзоларининг кабинетларига бирма-бир кириб чикдим.

Яхшиликни билмаса кийин, Шукрулло Рахматович у кишини канча куллаб кувватловди, хозир итнинг охирги оёгича хам курмаяпди. Майли, бу унинг проблемасику. Бирорта идора бирорта масалани узича хал килмагани афсусланарли.

Конечко, жалко. Узбекистоннинг аклий потенциалидан фойдаланиш керак. Аклли йигитлар куп республикада. Битта мен акллиман, деб хаммани оёк учида курсатиш яхшиликка олиб бормайди.

Ха, хуллас, яхши замонлар утиб кетганга ухшайди. Узингиз хам бекор кетдингизда, яхшигина ишлаб юрувдик...

Энди мен хам кийналиб кетдим. Бир ёкда турклар можароси чикди. Бир ёкда «Бирлик» деганлари бошни котирди. Айтганча, улар тинч юришибдими?

Тинч юришибди, аммо газеталарда анави хакида жуда ёмон гапларни ёзишаётган экан.

Хуш-хуш?

Э, куяверинг, бу телефоннинг гапи эмас. Хуллас, «Бирлик»чиларми, шахсий душманларими, у Кашкадарёда сузлаган нуткни магнитофонга ёзиб олишган экан, шуни «Мустакил хафталик»да окизмай, томизмай босишибди.

Алжираб, хар хил гапларни гапирганда?..

Гапирган. Хуллас шунака гаплар, бир келинг, учрашиб гаплашайлик.

Э рахмат, елкамнинг чукурини курсин, деган гаплар борку. Ундан кура Москвага келганда узингиз бизникига келинг.

Рахмат, кирарман, хайр. .. Айтганча... - деган эди Азимов у ёкда Нишонов трубкани куйиб куйди.

Рафик трубкани куйди, аммо сен куймай тур, - дагал овоз Азимовга дук аралаш гапирди.

Сарвар Азимовнинг торвузи култмгмдан тушиб, куллари калтираб, рангги окариб кетди.

Ким бу гапираётган?

Кимлигимни кейин биласан. Хохласам оёк-кулингни боглаб кабинетимга олиб келардиму, аммо...

Ислом Абдуганиевич?!

Ха! Иcлом Абдуганиевич Каримовман! Сен билан пачакилашиб утирмокчи эмасман. Аризангни ёзда сен хам уртогингни олдига кетавер.

Ислом Абдуганиевич, биринчидан менинг ёшим улуг, сансираманг. Иккинчидан…

Нима иккинчидан?

Иккинчидан, мен билан ёмон булсангиз сизга хам яхши булмайди.

Нима киласан? Кесиб оласанми? Хе онангни.. .

Трубканинг нариги томонида киска гудок эшитилди.

Азимов нима килишини, дардини кимга айтишини билмай утирган жойида утириб колди. Графиндан сув куйиб ичди. Бир муддат жим утирди. Машинани чакириш учун котиба билан уланган кунгирок тугмасини босди. Хеч кандай овоз эшитилмади. «Оббо, чирок учибдими?» Телефон гушагини кутарди. Телефонда хам хеч кандай овоз йук эди. «Хаммасини учиришган, хаммаси тамом… Каердан хам Рафик телефон килиб колди, эх пишмаган хом калла… Шунча ёшга кириб кимдир телефонимни эшитиши мумкинлигини уйламабман». У уз-узидан хафа булиб кетди.

Ташкарига йуналди. Орка эшикдан чикиб уйига пиёда кетди. Кунглига чирок ёкса ёримас, уйига кетаётганини билар, аммо кайси йулдан бораётганига акли етмасди. Бир вакт атрофига караса Инкилоб хиёбони ёнида турибди. У таксига утириб уйига етиб олди.

С. Азимов бир муддат уйида жим ётди. Аммо эски ёзувчи дустларидан, ёш адибларидан бир хиллари кунгил сурашга келишди, у билан сухбатлашишди. Вакт хам тухтаб тургани йук. СССР парчаланди, Компартиялар номи узгарди.

Кунлардан бирида рус ёзувчиларидан Ю. Ковалёв келиб, «барча республикаларда Компартия кайта тузилди, биз Коммунистик гояга содик одамлар эдик, келинг, курашни кайта бошлаймиз!» деган таклифни уртага ташлади. Иккаласи турли дустлар билан гаплашишди, у ёк, бу ёкка хат ёзишди.

Сарвар Азимовнинг уйига ким келиб, ким кетгани кузатилаётган эди. Кунлардан бирида давлат бошликлари даволанадиган стационардан телефон килиб колишди. Унга даволаниш муддати келганлигини айтишди ва стационарда ётиши лозимлигини катъий уктиришди.

Сарвар Азимов стационарга ётиб даволана бошлади.

Кунлардан бирида стационарда тайёрланган тушлик овкатдан кейин узини ёмон хис килди. Кайт килди. Кусуги сап-сарик рангда эди. Уйдагиларни чакирди. Врачлар чикиб кетгач, кузларини сал очиб шундай деди:

Хамид акамни хам улдиришувди. Шароф акамни хам улдиришувди. Энди навбат менга келган экан. Майли, худога солдим. Аммо бу гапларни сизлар хеч кимга айтманглар. Сизларга кийин булмасин.

Куп утмай С. Азимов хаётдан куз юмди. «Узбекистон адабиёти ва санъати» газетасида «бир гурух уртоклар» деб имзо чекилган некролог берилди.