Журнал Ҳаракат №1 (34) 2002. ИЧИДАГИЛАР

Биз яшаятган жамият
Эрали Сокин - Мухолифатсизлик бизни фожиага етаклайди
Биз, «Бирлик»чилар бир пайтлар, Узбекистондаги экологик холат унгланиши, пахта яккахокимлигидан кутилиш, укувчи ва талабаларни огир мехнатдан куткариш, узбек тилининг давлат макомига эга булиши, юртимизда мустакил хамда демократик жамият куриш учун, чин дилдан, самимий курашга кирган эдик: бунга хозирда хам тирик юрган минглаб одамлар, митингларда айтилган гаплар, Курултой ва бошка йигинларимизда укилган маъруза ва чикишлар (митинг ва Курултойдаги чикишларнинг аксарияти видиотасмаларга ёзиб олинган), уша пайтда чоп этилган газеталарда битилган маколалар, шеърлар, публицистик асарлар, турли жабхаларда биз олиб борган ишлар гувох.

Биз фаол иш олиб борган даврда муаммолар озми-купми хал этила бошланганди: тилимизга давлат макоми берилди, пахта ерлари кискартирилди, дехконларнинг бир кисми 10-20 сотихдан булса-да, ер олди, талабалар маълум муддат пахтага жалб этилмади, Узбекистон мустакиллиги эълон килинди ва хокоза...

Аммо КГБ ва хозирги “Эрк” партияси лидерлари ёрдамида амалга оширилган дастлабки булинишлар, тазйик ва катогонлар, “Бирлик” рахбарларига карши уюштирилган суикасдлар, фаолларимизнинг камалиши, ишдан бушатилиши, жисмоний ва рухий зарбалар, иктисодий кийинчиликлар бизнинг фаолиятимизни сустлаштирди...

Эндиликда эса “Бирлик” рахбарларидан бир кисми хорижда, Узбекистонда колган бир катор бирликчилар инсон хукукларини химоя килиш билан машгул, оддий аъзоларимизнинг аксарияти сиёсий харакатга майдон булмаганлиги учун сиёсий фаолиятсиз юришибди.

Кутарган муаммоларингиз озми-купми хал булган булса шу етарли-ку, бу ёгига хукуматнинг узи масалаларни хал килиб куяколар, деб айтишингизни сезиб турибмиз. Афсуски, бизнинг хукуматимиз, мухолифати бадарга килинган хар кандай мамлакатнинг авторитар хукумати каби, халк истаган муаммоларни уз-узидан хал килиб куя колмайди ва куй олмайди...

Зеро, мухолифат сиёсий, иктисодий ва ижтимоий хаётни тахлил этиш, турли-туман структуралар ва арбоблар фаолиятига бахо бериш жараёнида хукуматни тугри ва халол ишлашга мажбур килади. Мухолифат, таъбир жоиз булса, жамият танасидаги ва маънавиятидаги касал жойларни аниклаб, уларга кайта жон ато этгувчи табибларга ухшайди. Мухолифат - жамият деб аталмиш дарахт танасидаги уни еб битиришга жазм килган турли-туман газандаларни курсатиб, улардан тозаланишга, бинобарин “дарахт”нинг соглом ва бакувват усишига ёрдам бергувчи, эзгулик улашгувчи илохий кушга ухшайди. Бу “куш” фаолиятда булмаса “дарахт”га курт тушиб, уни хамма томондан илма-тешик килиб ташлайди, жамият касалга чалиниб, бора-бора чирийди ва охир-окибат улимга махкумдир. Бунга 70 йил давомида КГБ, армия, милиция, ва КПССнинг таргибот машинаси ёрдамида халкни махкумликда махкам ушлаб турган собик авторритар хукумат жонли мисолдир. Мухолифатсиз ишлаётган хукумат бирон ишни охиригача бажариши мумкин эмаслигини Узбекистон мисолида хам куриш мумкин.

* * *

Юкорида эслатганимиздек, бир пайтлар бирликчиларнинг, шу жумладан фаол омманинг истаги уларок Тил Конуни кабул килинган эди. Аммо бирликчилар сиёсат сахнасидан кувилиб, омманинг фаоллиги сусайгач, хукумат (тугрироги президентнинг узи) бу конунни бошкатдан, бошдан-оёк “тахрир” килиб чикди. (Шу арафада Россия рахбарияти вакиллари Узбекистонга келган ва Президент гуё Тил хакидаги конун рус тилли ахолининг хукукларини поймол килган деб телевидение оркали айтган эди.) Натижада бу хужжат шундай “тахрир” этилдики, аввалги Тил Конунидан урвок хам колмади, унинг аник моддалари ноаник ахволга олиб келинди, “тишли” жойлари ута силликланиб, утмаслаштирилди: тил хакидаги конун хеч нимага ярамайдиган бир хужжатга айланди.

Яна бир мисол: биз хар йили Орол хавзасига етарли сувни юбориб туриш муаммосини хам кутариб чиккан, ва уша йиллари оз булса-да Оролга сув тушаётганди. Мухолифатнинг Узбекистон ичидаги фаоллиги сусайгач, Орол муаммоси шу холича колди, Оролбуйи ахолисининг ахволи фожиали даражага етиб булди.

Биз бир пайтлар карши курашган пахта яккахокимлиги давом этмокда, пахтакорлар ва галлакорлар СССР давридагидан хам каттикрок эксплуатация килинмокда: уларга ойлик маошлар берилмаяпти, дехконлардан арзон-гаровга олинган пахта ва дон махсулотлари халкка, бинобарин, дехконларнинг узларига ун баравар устама хак билан кайта сотилмокда, кишлок жойлардаги эркаклар катта шахарларга, шунингдек, омади келганлари Жанубий Кореяга, колганлари Россия, Козогистон, Киргизистон хатто Туркманистонга бориб ёлланма ишчи булиб, бир амаллаб оила тебратишмокда. Узбекистоннинг катта шахарларида мардикор бозорлари ун баравардан зиёдрок купайди. Вилоятлардаги укувчи ва укитувчилар чопик ва пахта теримига мажбуран олиб кетилмокда. Бу хам етмагандек, пахтамиз Россия ёки Украина рахбарлари истаган нархда сотилмокда.

Бир пайтлар (1988-90 йилларда) Москва рахбарияти Урта Осиё, хусусан, Узбекистонда тугишни камайтиришни таргиб кила бошлаганда биз бу хил аралашув миллат шаънини ерга уриш билан баробарлигини айтиб, бу тенденцияга карши чиккан ва бу хакда вактли матбуотда бонг урган эдик. Зиёлилар норозилигини хатто Москва хам хисобга олиб бу хил таргиботини тухтатишга мажбур булган. Аммо узимизнинг “жонажон” хукуматимиз Москваликларнинг уша анъанасини янги куч ва янги воситалар билан давом эттирмокда. Бизга соглом авлод керак, деган бахона билан узбек халкининг купайишга булган хукуки чекланмокда. Ён кушниларимиз Козогистон, Киргизистон, хатто Туркманистонда тугилишни купайтириш таргиб килиниб, чет эллик юртдошлари кабул килинаётган, хар кандай чекловлар олиб ташланган бир пайтда, Узбекистон хукуматининг нафакат чет эллик узбекларга яшаш учун имконият бериши, хатто тугишни чеклаши, халк келажагига болта уриш, тарих олдидаги кечириб булмас хатосидир.

* * *

Зиёлиларнинг ахволини яхшилаш учун катор-катор карорлар кабул килинди, фармонлар чикарилди, аммо нега уларнинг ахволи фожиали даражада? Нега ойлик маошлари 7-10 доллордан ошмайди, бу пул билан зиёли оиласи 5-10 сутка амал-такал кун кечириши мумкин, халос. Шу туфайли мактаб укитувчилари, институт муаллимлари хамда врачларнинг бир кисми хорижга кетди, баъзилари узларини тижоратга, бир хиллари дехкончиликка, бир канчалари эса мардикорликка уришди. Хозирда мактаб ва урта махсус укув юртларида юз минглаб укитувчилар етишмаётганини хукумат (Узбекистон прократураси вакили)нинг узи тан олиб, телевидение оркали (ноябр ойи бошларида) эълон килди. Ишлаётганларнинг аксарияти эса, олган маошлари камлиги туфайли укувчилар ва талабаларнинг, касалларнинг кулига карашни обдан урганишмокда. Бу ахволнинг бархам топишига хеч кимнинг кузи етмай колди.

Биз узимиз сидкидилдан истаган ва курашган мустакилликнинг обруси баланд булишини истаймиз. Айримлар хаётдаги кийинчиликларга мустакиллик айбдор, деб уйлашади. Бу тугри эмас. Кийинчиликлар, муаммоларнинг вактида хал булмаётганига бозор иктисоди шароитида иш юритиш, мехнатни ташкил килишни билмайдиган, коммунистларга ухшаб буйрукбозлик асосида, хар кандай мухолифатни босиб-янчиб, ишлаш усулинигина биладиган рахбарлар купрок айбдор, деб хисоблаймиз. Узбекистоннинг бойлиги, мустаккилликнинг обрусини оширишга хизмат килиш керак.

Биз катта шахарларда улкан курилишлар булаётганига карши эмасмиз. Бу курилишлар битказилса элдошларимизнинг кайфияти ва яшаш тарзида озми-купми узгаришлар булиши, Узбекистоннинг нуфузи, обруси ошиши мумкин. Аммо Тошкентда Халклар дустлиги, Санъат саройи, Туркистон, Хамза номли театр бинолари булгани холда, йулларимизда бемалол харакатланиш мумкин булган бир шароитда халкнинг миллиардлаб пулини совуриб Олий мажлисга ва Тошкент шахар хокимлигига алохида дангиллама бинолар куриш, Хадра майдони, Куйлик бозори, Юнусобод (Универсам), ва Уста Олим каби кучалардаги каби улкан тоннел ва куприклар кейинрок, халкнинг корни нонга туйган пайтда курилса хам буларди деб хисоблаймиз.

Биз байрамларга карши эмасмиз, аммо уларнинг ута дабдабали ва исрофгарчиликлар билан утмаслигини истардик. Битта Тошкентнинг узида байрам утказиш учун халкнинг миллион-миллион пуллари, рахбарлар, домлалар ва талабаларнинг вакти сарф булмокда. Навруз ва мустакиллик байрамларидан ташкари хар йили у ёки бу шахарнинг, у ёки бу алломанинг унлаб юбилейлари булиб утади. Ун минглаб одамлар бу байрамни ташкил этиш ва утказишда банд буладилар. Буларнинг хаммаси, гуё Узбекистонда одамлар дориломон яшамокда, деган оммавий кайфиятни уйготиш учун килинаётганини биламиз. Аммо, агар шу хил тадбирлар жамиятни таназзулдан саклаб колса, СССРдай харбий жихатдан кудратли машина юриб турган буларди.

* * *

Ислом факторининг кучайиб кетишидан курккан хукумат, айрим 5-6 экстремистик кайфиятдаги диндорларни бахона килиб (баъзи холларда, айтишларича, уларнинг номидан узи МХХ оркали варакалар таркатиб) минглаб номозхонларни хам хибсда сакламокда. Хукуматнинг бу сиёсати минглаб, ун минглаб оилаларни бесаронжом килиб, изтироб ичида яшашга махкум этиб, аламзадалар сонини оширмокда.

Кейинги йилларда коррупция, порахурлик хар качонгидан хам авж олди: юкорига неча минг доллор берса жамоа хужалиги раиси ёки туман рахбари, неча минг доллор берса вилоят хокими булиш мумкинлигини бугун мактаб укувчиси хам айтиб бера олади. Шундай бир пайтда рахбарларнинг маънавият хакида огиз купиртиришларининг узи маънавиятсизликдир.

Чет эллардаги оммавий ахборот воситаларида Узбекистонда демократик мухолифатга йул берилмагани учун куролли мухолифат пайдо булди, деган тезис илгари сурилдики, биз хам шу фикрга кушиламиз. Агар демократик мухолифатга йул берилганда, хукуматнинг зуровонлигидан кочиб хорижга кетган туппа-тузик йигитлар хозирда куролли жангариларга айланмаган буларди. Хукуматнинг демократик мухолифатсиз ишлашга интилишдек колок сиёсати туфайли куролли мухолифат пайдо булди ва куплаб одамларнинг кони тукилди. Биз эса куролли мухолифатни хам, «уларни битта куймай кириб ташлаймиз», деб баёнот бераётган хукумат аъзоларини хам инсофга чакирмокчимиз. Хар икки томон хам миллатимиз ва динимиз вакиллари була туриб, бир-бирини конхур, жиноятчи, деб атамасликларини истардик, биз уларнинг бир-бировга курол укталавермасдан музокара олиб боришлари тарафдоримиз.

Окил одамлар бировларнинг тажрибасидан, аклсизлар эса узининг хатоларидан сабок олади, деганларидай, бизнинг хукуматимиз хам афгонистонликларнинг аччик тажрибасидан, тожикистонликларнинг мухолифат билан миллий битим тузишдек ёкимли ишидан сабок олиши мумкин. Ахир Каримовнинг узи тожик мухолифатининг лидерларини И. Рахмоновдан олдинрок кабул килиб уларни ярашишга ундаган эдику. У кушни мамлакатнинг такдирини уйлаб бу ишни килгани маълум, аммо Узбекистоннинг президенти уз мамлакатининг ва уз халкининг такдирини уйламайдими?

* * *

Биз, иктисодий кийинчиликлар, бухронлар, сиёсий хукуксизликлар, мухтожлик ва кахатчилик сабаб булиб, Узбекистонда (худди Фаргонада ва Тошкентдаги талабалар шахарчасида булганидек) онгсиз (стихияли) кутарилиш юз беришидан, баъзи нопок амалдорлар бу кутарилишни бахона килиб, юртимизда бир неча бор юз берганидек, халкка карши ук оттириши мумкинлигидан хавотирдамиз.

Шундай бир вазиятда демократик кайфиятдаги зиёлилар, шу жумладан, бир махаллар фаолл булган бирликчилар ва эркчилар, ишчилар ва дехконлар бирлашиб хавф-хатарнинг олдини олишларини, узлари уюшиб, сиёсий, иктисодий, ижтимоий ислохотлар утказишда хукуматдаги ижобий кучларга ёрдам беришларини умид килардик. Бизнингча Узбекистонни конли тукнашув ва стихияли бухронлардан факатгина демократлар ва хокимиятдаги соглом кучлар бирлашиб сиёсий ва иктисодий ислохотлар утказгандагина асраб колиш мумкин.

Хуллас, шуни тушуниб етиш лозимки, мухолифатга йул бермасдан сиёсий ва иктисодий ислохотларни утказиш мумкин эмас. Бу ислохотларсиз эса Узбекистон халки таназзул ва камбагалчилик баткогидан чика олмайди, охир окибат стихияли кутарилишлар юз бериб, халкимиз огир фалокатларга йуликиши мумкин.

Бунинг олдини олиш бизнинг бурчимиз эмасми?