Журнал Ҳаракат №1 (8) 1997. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

(Суз боши урнига) - 53-54: Соткинликнинг замонавий рамзи.
Бу сахифадаги фикрларнинг когозга туширилишига "Янги мустакил хафталик" газетасининг шу йил май ойида чиккан 3-сонидаги бир макола сабаб булди.

"Эрк" партиясининг раиси Мухаммад Солихнинг "Мен соткин эмасман. Депутат булиш хар бир фукаронинг хакки... Болаларим учун уу-жой шароитимни яхшилаб олганим хам айбми?" сузлари билан бошланган маколанинг кискача мазмуни шундай. 1990 йил 18 февралда Узбекистон Олий Советига утказилган сайловлар арафасида "Бирлик"чилар Мухаммад Солихни Коммунустик партия руйхатидан депутатликка номзод булгани учун соткинликда айблаганлари хаммага ма'лум. Аввалига бу айбни тан олгиси келмаган М.Солих, айбни беркитиб булмаслигини кургандан кейин коммунистлар билан хамкорлигини "улар хам бизнинг иркдан-ку", деб окламокчи булмокда, бугун.

Уша пайтда унга яна бир айб куйилганди: Булгуси "Эрк" раиси "Бирлик"ни булиш ва сайловлар арафасида уни кучсизлантириш ишига бошчилик килгани учун коммунистлар тарафидан факат депутатлик мандати билан эмас, ундан ташкари Тошкент марказидан бир нечта квартира ва автомобиль билан мукофотланганди. Аввалига унинг душманлари хам ишонмаган бу иддао кейинчалик хужжатлар билан тасдикланди.

Хужжатларга кура уша сайловлар арафасида хукумат Мухаммад Солихга бир неча кун ичида Тошкент марказидаги "Ирригатор" массиви 8-уйдан 53 ва 54 номерли квартираларни ажратиб 03 серия ва 034581 номерли ордер беришни карорлаштиради. Табиийки, хужжатларнинг хаммасида унинг хакикий фамилияси (Мадаминов Салой) курсатилади. Эски квартираси хам унинг оиласига колдирилади. Хукумат Мадаминов Салойдан мухолифатни йук килиш йулида бутунлай фойдаланиб булгандан кейин бу уч квартирани Мирзо Улугбек тумани судининг 1994 йил 18 февраль кунидаги карори билан кайтадан олиб куяди.

"Янги мустакил хафталик" газетасида шундай сузлар хам бор: "Мухаммад Солих бу квартираларни олиш максадида коммунистик хукуматга керагидан ортикрок гайрат билан хизмат килди ва уларни хак этди. Коммунистларнинг уларни олиб куйиши нохакликдир. 53-54 квартиралар замонавий иудачиликнинг рамзи сифатида эгасига кайтарилиб берилиши керак".

Мадаминов Салай/Мухаммад Солихга куйилаётган соткинлик айбининг жиддийлиги ва иддао этилаётган соткинлик титраб колган Узбекистон Коммунистик партиясининг 1990 йилдаги сайловларни ютиб чикишида хал килувчи рол уйнаганини хисобга олиб, бу вокеаларни жиддий анализ килиш керак.

1989 йилнинг иккинчи ярмидаги сиёсий вазият ва сиёсий кучларнинг таксимоти аник эди. Собик СССРнинг мутлако купчилик жумхуриятларида булгани каби Узбекистонда хам сиёсий ташаббус хали расмий тан олинмаган миллий-демократик ташкилотларнинг кулига утганди.Узбекистонда бундай ташкилот "Бирлик" халк харакати эканлиги хам ма'лум.

"Бирлик"нинг Тошкентдаги, вилоят ва туманлардаги фаолларининг мутлако купчилиги 1990 йилнинг бошига режалаштирилаётган сайловларда Олий Советга сайланишларига хеч ким шубха килмасди. Уларнинг сони Олий Советда 150-200 кишидан кам булмасди. Мана дпутат булишлари мукаррар булган ба'зи исмлар: Пулат Охун, Эркин Вохид, Дадахон Хасан, Бек Тошмухаммад, Олим Карим, Зохид Хакназар, Абдурахим Пулат, Шухрат Исматулла, Усмон Азим, Мухаммад Солих, Ахмад А'зам, Зохир А'лам, Мухаммад Али, Дилором Исок, Шукрулло, Жамол Камол, Баходир Жалол, Пирмат Шермухаммад, Абдуманноб Пулат, Темур Вали, Кахрамон Гулом, Шоди Карим, Толиб Ёкуб, Абдулазиз Махмуд, Анвар Усмон, Тохир Карим, Мухаммадамин Нарзикул, Ботир Норбой, Восила Иноят, Тоиба Тулаган, Хуршид Даврон, Мамадали Махмуд (Тошкент), Ахмад Салом ва Лочинбек Турсин (Андижон), Баходир Салом (Бухоро), Умаркул Эгам (Жиззах), Хайрулло Косим, Махмуджон Хожи, Носир Зокир, Юсуфжон Оппок (Наманган), Иномжон Турсун, Дадажон Исмоил (Фаргона), А.Йуляхши, С.Мурод, Норхужа Абдулла(Сам-д) ва бошкалар.

Булардан ташкари купгина прогрессив илм одамлари "Бирлик" а'зоси булмасалар-да, унинг ёрдами билан Олий Советга кирардилар. Олий Советга Коммунистик партия руйхатидан ёки мустакил равишда сайланганларнинг бир кисми хам кейинчалик "Бирлик"чилар етакчилигида ташкил килинадиган миллий-демократик рухдаги гурухга кириши мукаррарди. Натижада бугун на факат Олий Советда (кейинчалик Олий Мажлисда) балки бутун Узбекистонда мутлако бошка сиёсий вазият вужудга келарди.

Хуш, амалда нима булди?

Мухаммад Солих бошчилигидаги гурух айнан сайловлар арафасида "Бирлик"ни булди, узини аввал "Бирлик" деб э'лон килди ва халкни "Куча чангитиб митингларга чикмасликка" да'ват эттиб, хамма муаммоларни кугирчок парламентда ечиб берамиз, деб алдади. Тугрироги бу кугирчок парламент ичида кугирчок булиб юришга ва'да берди. Коммунистик хукумат хамма ерда "Бирлик" йук булди, деб пропаганда килди. Мухаммад Солихнинг узи хукуматнинг топшириги билан телевидениега чикиб "Хамма хакикий "Бирлик"чилар мен билан бирга, "Бирлик"да дордан кочган Москва тарафдорлари колди" деди. Буларнинг ёлгон эканлигини халкка тезлик билан етказиш имконига эга булмаган "Бирлик" киска вактга булса хам кучини йукот-ти. Аммо коммунистик хукумат бу вакт ичида сайловларни узи истаган шаклда утказиб олди.

Бир неча ой аввал "Бирлик"нинг кучи олдида титраб турган хукумат энди бирорта "Бирлик"чининг номзодни хатто руйхатга олдирмасликка жур'ат этти. Бек Тошмухаммад, Дадахон Хасан, Гулчехра Нурилла, Абдурахим Пулат ва бошка унлаб "Бирлик"чилар депутатликка номзод килиб курсатилган булсаларда, бутун конуний харакатларга карамасдан уларни кандай ноконуний йуллар билан руйхатга олдирмаганлари тугрисида романлар ёзиш мумкин. Хукуматнинг уйинчоги булган Марказий сайлов комиссиясини бунга факат митинглар билан мажбур килиш мумкин эди. Хаммага ма'лумки, бир йил аввал утказилган СССР Олий Советига сайловларда халк митинглар кучи билан Б.Ельцин, Д.Сахаров, Ю.Афанасьев каби куплаб демократларни номзодлар руйхатига киритишга эришганди. Аввалига Фанлар Академиясида Сахаровнинг номзоди йикитилган булса, Афанасьев ректорлик килаётган институтдан шу институтда укиётган бир мишики студент номзод килиб "курсатилганди". Амма 1989 йилнинг охирида бир томондан хукумат, иккинчи томондан булгуси "Эрк" рахбарларининг зарбаси остида колган "Бирлик"нинг митингга кучи йук эди.

Юкорида исмлари келтирилганлардан ба'зибирлари Олий Советга кирдилар. Лекин мутлако купчилиги коммунистлардан иборат булган Олий Советда улар бирорта из колдирадиган иш килолмадилар. Мухаммад Солихнинг кандай килиб депутат булганлигини Туркиялик тадкикотчи Халил Очиккуз "Абдурахим Пулат Озодликда" номли китобида шундай англатади:

“Халк орасида шоир сифатида катта обруга эга блган Мухаммад Солих ва Эркин Вохид "Бирлик"дан чикдилар ва коммунистлар руйхати билан Узбекистон Олий Кенгашига депутат булиб кирдилар. Бу тугрида 1992 йили Туркияга келган "Бирлик"чилар Абдурахим Пулат, Миролим Одил ва Анвар Усмон куйидагиларни сузладилар: "Узбекистон парламентига номзодлар курсатиш кампаниси энди бошланган кунларнинг бирида, "Бирлик" Марказий кенгаши Ха'атининг хафтада бир буладиган мажлисини утказатган эдик. Мутлако ишонадиган бир уртогимиз коммунистлар хар доимгидек аввалдан тайёрлаб куйган номзодларнинг махфий руйхатини бизга келтирди. Унда булажак депутатнинг исми, сайланадиган округ номери, номзод курсатишни уюштирадиган одаминг исми, номзоднинг кайси куни ва каердан курсатилиши бор эди. Руйхатда бир оз аввал "Бирлик"дан чиккан Мухаммад Солих ва Эркин Вохидларнинг исмлари хам бор эди. "Бирлик" раисдошларидан Зохид Хакназар "Мухаммад Солих соткин эмас, алданиб юрган бир бола", деб доимо хаммамизни ишонтиришга харакат килиб юргани учун аввал у руйхатга ишонгиси келмади ва олдимизда Мухаммад Солихга телефон килди. Бир нечта савол билан бу руйхатнинг тугри эканлигига ишонч хосил килгач, у телефон трубкасини жойига куятуриб Мухаммад Солих тугрисида айтган сузларини биз бу ерда кайтаролмаймиз. 1-2 кундан кейин руйхат "Озодлик" радиосидан хам ёйинланди".

Шуни билиш керакки, М. Солих гурухининг хукумат имкониятларидан фойдаланиб олиб борган кампанияси натижасида купчилик улар томонига утиб кетгани йук. Сиёсий тажрибаси булмаган мутлако купчилик фоалларимиз бундай ифлосликни хазм килолмай ёки бутунлай ёки вактинча сиёсий фаолиятдан узини четга олдилар. Хукуматнинг истагани хам шу эди.

Хуллас, бугун бир нарса аник: Мухаммад Солих узи хам тузилишида катнашган "Бирлик"ни битта вакттинчалик депутатлик мандати-ю яна 2та вактинчалик квартирага сотган экан. Шу сабабли "Янги мустакил хафталик" газетасида бу иккита квартира Исо пайгамбарни сотган Иуданинг мукофот учун олган 30 кумуш тангаси билан киёсланиши мохиятан хакикатдан узок эмас.

Бу вокеаларга 7 йил булди. Куп сувлар окиб утди. Каримов Мухаммад Солихдан тула фойдаланиб булгандан кейин "Эрк" партиясини таркатиб юборди. Бир замонлар "Бирлик" кандай сотилган булса, "Ватан тараккиёти" ва кейинчалик "Истиклол йули" партиясини тузганлар "Эрк"ни шундай сотдилар. Айнан шу сабабли сиёсий тарихимиздаги бу вокеаларини унутишга чакираётганларга кушилиб булмайди.

Олдимизда Узбекистонни замонавий демократик давлатга айлантиришдек машаккатли кураш йули турипти. Агар аввалги булинишларга сиёсий бахо берилмас экан, янги соткинликларнинг олдини олиш учун хеч булмаса минимал тадбирлар олинмас экан "Эрк", "Ватан тараккиёти" ва "Истиклол йули" партияларининг пайдо булишига ухшаш вокеалар давом этаверади, диктатура хаётини сурдираверади.

Масаланинг яна бир тарафи бор. Утган вокеаларга бахо бермаслик ма'сулиятсиз сиёсатчиларни янги авантюралар килиш учун рагбатлантиради. Бунга мисол сифатида яна уша Мадаминов Салойнинг аввалги вокеаларга бир оз булса хам куз юмилганидан рухланиб 1992-95 йиллари Узбекистон мухолифатини бирлаштириш йулидаги харакатларни кулидан келганча бузиб келганини курсатиш мумкин.

Бу факат биз "Бирлик"чиларнинг фикримиз эмас. Каранг Туркияда чикадиган "Турк-Дипломатик" газетасининг шу йил декабрда чиккан 21-22 сонларида тадкикотчи Хусайин Отигузалнинг "Бир мухолифатчининг хакикий юзи ва Абдурахим Пулат" номли маколасида кандай кизик сузлар бор: "Мухаммад Солих миллати тожик (? - Тах.) булган диктатор Каримов каби урганишга лойик одам. У Каримов билан келишиб "Эрк" партиясини кургандан бери бутун кучини Каримовга эмас, Абдурахим Пулатга карши шиддат билан йуналтириб келмокда".

"Бирлик" хабарномаси, Н3, 1996