Жахонгир Мухаммад. - Кувгин (романнинг давоми).
Миртемир истеъфога чиккандан кейин хусусий “Дунё” ижодкорлар уюшмасида ишлай бошлади. Уюшма хусусий булгани учун мадрасанинг бир хонакохида фаолият курсатарди. Кошинлари нураб тушган, мукарнасларидан узок тарихнинг кузлари жовдираб турган мадраса хонакохи зах, хавоси бикик булса-да, кишини айри бир дунёларга етакларди. Рутубат Миртемирнинг душмани эди. Хонакохга кириши билан оёклари зиркираб огрий бошласа-да, хаёллари уни олис-олисларга етакларди. Бизга уз тарихимизни ургатмадилар, деб уйларди Миртемир. Асосан бошкаларнинг тарихини ургандик. Уз тарихимизни эса бегоналар ёзган асарлардан укитдилар. Уларни асар дейиш мумкинмикан?! Ахир уларнинг аксарияти маълум бир манфаат учун ёзилмаганми? Назаримда биз тарих ёзишни севмайдиган халкка ухшаймиз. Кошоналар тиклаймиз, савашларда музаффарлик киличини кутарамиз, лекин тарих ёзишга колганда хамду санодан нарига кетолмаймиз. Подшоларни макташ тарихчиларимизнинг каломи аввалларидир. Подшоларга хамду сано укиш тарихчиларимизнинг орзу-муддаоларидир. Утмишини билмаган келажагини йукотади. Утмишини танимаган келажагини хам таний олмайди. Менимча хамма ишни тарих ёзишдан бошлаш керак.

Миртемир ана шундай уй-хаёллар билан “Янги тарихимиз” рукнида китоблар нашр этишни мулжаллади. Илк уларок Боймирза Байрамнинг чет элларда нашр этилган тарих китобларини чоп этишни хадафлади. Колаверса, шу кунларда Боймирза Байрам Ватанга келиши керак эди. Олий кенгашда Миртемир ва дустлари бир мактуб имзолаб, Боймирза Байрамни узи тугилиб усган Ватанга даъват этишди. Ярим аср Ватандан узокда колган ва Ватанининг мустакиллиги учун курашган бу инсонни хоин, соткин дея айблашди. Таклифномани олган Боймирза Байрам радио сухбатида Ватан хаккида лунда килиб шундай деганди: “Ватан ва хуррият. Бу икки калима узини, узлигини англаган инсонлар учун мукаддас маъно касб этиш билан бирга тог каби масъулият юклайди. Ватан Аллох таолло тарафидан инсон калбига жойлаштирилган жоннинг бир булагидир. Ватанни севганлар уз жонини хам севадилар. Ватанни севмай, ватансевар булиб куринганлар уз жонларига суикасд килганлардир.”

Аслида Ватанни севмок уз жонига суикасд килмокка айланди, деб уйлади Миртемир. Ахир Боймирза Байрамнинг узи Ватанни севгани учун сурганда эмасми? Канча-канча Ватаним деганлар укка тутилмадиларми? Чунки Шохлар Ватан деган каврамнинг маъносини узимда мужассамлаштирганман, деб уйлайдилар. Шу боисдан узларининг кингир-кийшик ишларига карши чикканларга “Ватан хоини” тамгасини ёпиштирадилар. Ва Ватанни севмаганалари сезилиб колмаслиги учун Ватанни севганлардан кутилиш йулларини излайдилар.

Миртемир хаёл суриб утирар экан, телефон жиринглади:

- Боймирза Байрам ростдан хам эртага келар эканлар, - деди сим коккан уринбосари Исожон.

- Биз хам кутиб олишга чикамиз, - деди Миртемир.

Боймирза Байрамнинг Ватанга кайтиши катта вокеа эди. Бу вокеа фикрларда курилган бир канча “обидалар”ни вайронага айлантирарди. Доим Иккинчи Жахон Урушида Ватан учун кон тукдик, дея хайкириб келдик. Мана энди маълум булдики, биз бошкаларнинг ватани учун кон туккан эканмиз. Ишгол остида булганимиз учун бизни худди куллардек жангохга йулладилар. Сон-саноксиз эр йигитлар тупрокка коришдилар. Ватан учун, дея онгимизга сингдиришди. Калбларда сохта обида курдилар. Ота-боболаримиз руслар тарафида туриб “Ватан учун” дея кукрагини укка карши керганда, Боймирза Байрамлар уларнинг каршисида турганди. Ким хак ким нохак эди? Мана бугун бу саволнинг жавоби уртада. Шунингдек, Боймирза Байрамнинг келиши биз ифтихор этиб кузимизга сурган тарихнинг ёлгон эканини хам исботлайди. Аввалига “Катта” Боймирза Байрамнинг келишига рухсат берар экан, депутатларнинг талабидан кутилишни мулжалаган эди. Масаланинг ана шу “нозик” жихатларини хам тушунтириб беришгач, у бир зум уйлади-да, Бош маслахатчиси Назар Бахтиёровга юзланди:

- Узинг чикиб ана у бобойни кутиб ол. Хар ерда валаклаб юрмасин. Ундан фойдаланишимиз керак. Телевизорга чикиб, сиёсатимизни кулласин!

Назар Бахтиёров чикиб кетгач “Катта” Миллий хавфсизлик хизмати бошлигини чакирди:

- Назарнинг айтишича, Боймирза Байрамнинг келиши Улуг Ватан Уруши катнашчиларини галаёнага келтирар экан. Шунингдек, тарихчи олимларимиз хам бундан норози эканлар. Сиз ниима дейсиз?

- Аслида Назар Бахтиёровга бу хусусда махсус хисобот тайёрлаб бергандик, - деди мулойим охагда Солиев. - Биз бугун собик “Катта”миз Шароповни окладик. У киши Боймирза Байрамга карши бир канча маколалар ёзганлар. Таникли олимларимиз, бугун бизга якин булган кобилиятли рахбарлар Боймирза Байрамни хоин, деб хисоблаб келганлар ва хисоблайдилар. Аммо энг асосийси, Москов биздан жиддий норози.

- Нега норози булади?

- Сизлар чегарадан чикиб кетаяпсизлар, дейишди Московдан. Боймирза Байрамнинг кайтиши Галаба байрамига соя туширади, Боймирза Байрамнинг кайтиши миллиятчи кучларни бирлаштиради.

- Уларни тинчлантириб куйинг. Бобойни истаганимиздек сайраттирамиз. Керак булса, килмишлари учун узр хам суратамиз. Эртага аэропортда оломон йигилмасин. Кимлар кутиб олишга чикканини руйхат килинг. Хар кандай вокеани уз фойдамизга йуналтиришимиз керак. Дустимиз ким, душманимиз ким ана шундай вокеаларда уртага чикади. Агар бобой телевизорга чикиб, айтганларимизни гапирса, ана у жужахуроз туполончиларнинг хам попугини пасайтириб куярдик. Улар бизга эмас ана шундай бобойларга ишонишади. Агар айтганимиз унгидан келса, бобойни мен узим кабул киламан ва мустакиллик байрогини кандай кутаришни жужахурозларга курсатиб куяман.

Эрталабдан куналга атрофини миршаблар ураб олишди. Утганнинг урогини, кетганнинг кетмонини олиб колган йултусарлар сингари миршаблар хар турли бахоналар билан йулларни бекитдилар. Боймирза Байрамни кутиб олиш катта тантанага айланмаган булса-да, “юкоридагилар” уз режаларини кадамба кадам амалга оширдилар.

Боймирза Байрамни аввал куналганинг кахвахонасига олиб киришди, кейин унинг ёнига якинлашган Назар Бахтиёров унга:

- Сиз учокдан тушганда тиз чукиб ерни упибсиз, - деди.

- Мен Ватан тупрогини упдим, озод Ватанимнинг тупрогига эгилдим,- дея жавоб килди Боймирза Байрам.

- Биласизми, бизнинг телевизорчилар учокнинг ёнигача боришолмайди. Шу боис хозир шу ерда уша вокеани такрорласак. Сиз тиз чукиб тупрокни упсангиз, улар сувратга олиб халкка курсатса.

Боймирза Байрам сесканиб тушди.

- Ёшим етмишдан утганига анча булди,- деди у. - Мен хаккимда минглаб фельетонлар ёзилди, мени тахкирладилар, менга бухтон уюштирдилар, лекин хафа булмадим. Аммо хозиргидек хеч качон туйгуларим топталган эмас. Мен артист эмасман, мен Ватан тупрогини бировга курсатиш учун упмадим. У юрагимдан келган бир хиснинг ташки куриниши эди.

- Тугри, сиз хаксиз, - деди Назар Бахтиёров. - Лекин Сизни мустакил Ватанимизнинг мусткил юртбошиси жасорат билан таклиф килдилар. Москов газаб билан кузатиб турибди. Шундай шароитда бир-биримизни англамасак, кулгили холга тушамиз.

- Мен сизни англайман. Лекин менинг туйгуларим билан уйнаманг!

- Биласизми, Сиз каби инсонлар жуда оз. Хамма хам Ватаннинг кадрига, бу тупрокнинг кадрига етавермайди. Етмиш йил давомида бизни Худосизга, динсизга, атеистга айлантириб юборишди. Бу тупрок учун жон бериш Аллохнинг буйруги эканлигини хеч ким билмайди. Сиз каби Буюк бир инсоннинг бу тупрокни упишини курган халк уйкудан уйгонади ва уз мустакиллигини англайди. Шундай экан, бугунга кадар Ватан учун азият чекдингиз. Яна бир марта чексангиз бизни хурсанд киласиз.

Боймирза Байрамнинг куллари титрай бошлади. Сунгра бу титрок бутун вужудига ёйилди. Кузларидан нафрат пишкира бошлади.

- Лаънат булсин сунъий тарихга! - деди ва тиз чукиб пешонасини заминга босди. Анча вакт шу холда “Сувратга олинглар, кайта-кайта олинглар” дегандек, бош кутармай турди.

- Бу кадр мустакилликнинг символи булади, - деди Назар Бахтиёров атрофдагиларга. Сунгра Боймирза Байрамнинг кулидан тортиб тургазди. - Энди икки огиз халкимизга мурожаат килсангиз, - деди у хали нафасини ростлаб олмаган мехмонга.

Боймирза ота куриб олган лабларини тили билан намлади-да:

- Мен эллик икки йилдан кейин Ватанга келдим. Углим вафот этганда узоларда дардим билан яккама якка колдим. Агар рухсат берсангизлар, аввало кишлогимга борсам, фотиха укисам, ана ундан кейин телевизорга чикармиз.

- Сизни оксокол билан, яъни юртбошимиз билан учраштирмокчи эдик. Агар телевизор масаласи кейинга коладиган булса, бу масалани хам оркага суришга мажбурмиз.

- Жуда яхши, жуда яхши, - деди Боймирза Байрам болаларча самимият билан. - Зотан давлат рахабарининг иши куп , биз у кишининг вактини кадрлаймиз.

- Аммо оксокол кабул килсалар, йулимиз очилиб кетарди.

- Майли учрашамиз. Факат кишлокка бориб маросимларни утказиб кайтайлик, - деди Боймирза ота ёлворган охангда.

Шу пайт Ташки ишлар вазири кириб келди ва Боймирза отани кучоклади. Улар бироз сухбатлашгандан кейин:

- Дархол баъзи улкаларда элчихона очилса, мустакиллик деворлари курилган булади, - деди Боймирза ота. - Чет элда яшаган ватандошлар бу кунларни куз ёши, калб огриги билан кутдилар. Улар учун хам Ватан йулларини очмок керак.

- Тугри,- деди вазир.- Лекин хали Ватанимиз янги тугилган боладек, энди юришни урганаяпти. Бунинг устига пулимиз оз. Хозир халкка нон топиб бериш билан машгулмиз. Чет элдаги мухожирлар эса факат масжид куриш учун келмокдалар. Улар Ватанни эмас узларини уйламокдалар. Масжид курсам номимни абадийлаштираман, деб уйлаяптилар...

Боймирза ота вазирга караб маънодор кулиб куйди. Бу кулгунинг ортида “Сенлар одам булишинг учун яна канча дарёлар окиши керак” деган маъно бор эди.

Миртемир Боймирза ота билан куришаркан:

- Вактингиз булса, бизнинг мадарасага хам ташриф буюрарсиз. “Дунё” ижодкорлар уюшмасининг Сизга берадиган заррадек хадяси бор.

- Иншоллох, келамиз,- деди Боймирза ота. - Хадя кабул килиш хиссини хам бир яшаб курмокчимиз.

- Бу хадя Сиз уйлагандек, кул билан ушлаб куриладиган эмас, - хазиллашди Миртемир. - У етмиш йиллик армонларнинг магзини мужассамлаштирган армугон. Хозирдан айтиб куйсам, кизиги колмайди.

Боймирза ота оддий нарсага хам кувонадиган, оддий хазилдан хам севинадиган инсон эди. Ках-ках отиб куларкан, худди урнидан сакраётган одамга ухшарди. Жуссасининг катталиги, пешонасининг кенглиги, кузларининг даринлигига карамай, у жажжи болакайларни эслатарди. Балки унинг бухронлар ичидан омон чикишининг сири хам ана шунда эди.

Миртемир айтиш керакмиди, деб уйлади. “Истиклол Чулпонлари” унвони таъсис килингани ва Боймирза отанинг китобларини чоп этиш харакатлари бошланганини айтиш унга куч берармиди? Майли, кейин айтармиз. Агар колган ишга кор ёгмаса.

Миртемир баъзан узи уйлаган нарсалардан узи куркиб кетарди. Чунки уйлагани бошига келарди. Бу сафар хам шундай булди. Колган ишга кор ёгди.

Боймирза ота кишлогида экан, Миллий хавфсизлик хизмати бошлиги “Катта”нинг хузурига кирди:

- Боймирза Байрамнинг кишлогида ва атрофида ахвол огирлашди, - деди у. - Хар турли харакатлар митинглар утказмокдалар. Бундан норози булган кариялар “Бу Ватан учун биз бекорга жонимизни уртага куйдикми”, дея намойишга чикишмокчи.

- Мен Сизга неча маротаба айтдим, гап олиб келманг, рапорт ёзиб келинг...

- Рапортни маслахатчига бергандим, мана нусхаси.

“Катта” рапортни кулига олди:

МАХСУС РАПОРТ.

Факат “Катта"га

Боймирза Байрам 12.07да соат 6.30да аэропортга келди.

13.07да пойтахтни томоша килди. Мухолифат вакиллари билан учрашди.

14.07да кишлогига караб йулга чикди. Вилоят хокимлиги тарафидан карнай-сурнай чалиб, гуллар отиб кабул килинди. Мехмонхонада хоким муовини Дилшода опа билан жанжаллашиб колди. Дилшода опанинг эътирозига карамай, тугри кишлогига борди. У ерда мухолифат мингларча ишсиз ёшларни туплаб турганди. Боймирза Байрам гапирар экан, микрофон урнатишди. У “Бошимизга нима бало келган булса, коммунистлардан келди, улардан кутилмасак, мустакил булолмаймиз” деди.

15.07. Ота-онаси ва оиласидан вафот этганлар учун диний маросим утказди. Келган-кетганга Иккинчи Жахон Уруши катнашчиларини ёмонлади.

16.07. Неварасининг суннат туйини утказди.

18.07. Саёхатга чикди. Почаота дарёси бошланадиган жойга кадар етиб борди. Кейин Арслонбобни зиёрат килди.

19.07. Кушни вилоятларга борди. Хамма жойда одамларни туплаб, таргибот ишлари юргизди.

20.7. Бизнинг эътирозимиздан кейин хокимликка чакирилди. Биз Боймирза Байрамни яккалаб куйиш, атрофида уймалаб юрганларни четлаштириш учун барча тадбирларни курдик.

- Бу рапорт жуда хам тор. Колаверса, нима сабабдан менга эмас маслахатчига берилди, - деди “Катта”.

- Сизга етказиш учун берилганди. Батафсил ёзилган иккинчи варианти хам бор. У хам маслахатчида.

“Катта” жахл билан кора телефоннинг дастагини олди:

- Назар, кулок сол! - деди. - Сенинг хажга бориб, нима килмишлар килиб келганингни унутганим йук. Менга иккиюзламачилик илма! Нима саабабдан КГБ рапортини яширдинг? Нима сабабдан ана у бобойнинг жиловини куйиб юбординг? Йигирма турт соат ичида мамлакатни тарк этсин. Бу мамлакат “Ватан хоинлари”нинг футбол майдончаси эмас. Уни кувиб келганинингдан кейин, менинг номимга тушунтириш хати ёз, - деб, телефон дастагигни яна урнига куйди.

Боймирза Байрамнинг мамлакатдан кандай чикиб кетганлигини хеч ким билмай колди. Нега деган саволга жавоб берадиган киши йук эди. Чунки шу кунларда “Катта” киличини ёлонгочлаб, газаб отига минганди. Кузига ёмон куринган ёки номи кулогига ёмон эшиттирилган хар кандай одамни жазога тортаётган эди.

“Катта” аста-аста золим хукумдорга айланиб колди, деб уйлади Миртемир. Хали якиндагина мухолифатдан хайикарди, лекин энди мухолифатнинг лидерларини калтаклаяпти, камокка ташлаяпти, сургун килаяпти. У одимба одим босиб келаяпти. Лекин мухолифат нега чекинаяпти? Миртемир узича ана шу саволнинг жавобини кидирди.

Кунларнинг бирида Миртемирга Шавкат Темур телефон килди:

- Эшитишимча, Сиз “Озодлик” партиясига аъзо булибсиз,- деди у. - Юз бераётган вокеаларни кураяпсиз. Бизнинг орамиздаги вокеалардан хабарингиз булса керак, парчаланиб кетаяпмиз. Бутунлашмасак, холимиз вой булади.

- Мен хали партияга аъзо булганим йук, - деди Миртемир. - Лекин бугун бир булиб курашмок учун партияга аъзо булиш керак, деб хисоблайман. Колаверса, Олий кенгашда мухолифат фракциясини тузишимиз керак. Кучга айланмасак, битта-битта синдиришмокда.

- Фикрларимиз якин экан. Бир учрашиб гаплашайлик, - деди Шавкат Темур.

Улар метро станцияси ёнида учрашдилар.

- Бирлашиш бутунлашишимиз керак, - деди Шавкат Темур. - Лекин кечаги хатоларимизга бахо бергандан кейин бирлашиш керак. Биз катта куч эдик. Хукуматнинг орамизга жосуслар сукиши, баъзи бирларимизни сотиб олиши туфайли иккига булиндик. Уртага бошка бахона отилди. Бизни “Улар аввал демократия кейин мустакиллик” исташди, деб айбламокда. Узларини эса “Биз аввал мустакиллик кейин демократия дедик”, дея оклашмокда. Агар тарихимиз ва вокеалар жиддий тахлил килинса, бу бахона эканлиги уртага чикади.

- Хозир ана шу тахлилга вакт йук. Тезрок бирлашиб чора кидирмасак кейин тахлил у ёкда турсин, вокеаларни эслашга хам вактимиз колмайди, - деди Миртемир.

- Майли, мен буни кабул этаман, - деди Шавкат Темур.

- У холда мен Исо Холис билан гаплашаман ва хаммамиз бир орага келиб, кайси шартлар доирасида кучларни бирлаштириш масаласини мухокама киламиз.

Шундан кейин Миртемир Исо Холис билан учрашди. Исо Холиснинг икки оёги бир этикка тикилганди. “Катта” унга берган ваъдаларни унутган ва киличини унинг хам бошида айлантираётган эди. Шунинг учун Миртемирнинг таклифини дарров кабул этди.

- Анжуман номи билан бир йигилиш утказайлик, - деди Миртемир. - Мухолиф карашдаги барча депутатларни хам даъват этамиз. Собик Бош вазирни чакирайлик.

- Э, йук! Собик Бош вазир билан йулимиз бошка-бошка.

- Бугунга кадар бошка-бошка эди, лекин хозир бир йулдамиз. У хам “Катта”нинг зулмига учради. Зулмга карши зулмни хис этганлар бирлашишлари мумкин. Зулмни курмаганлар эса уни кутиб тураверадилар, - деди Миртемир.

Уша куни Иттифок харакати ва “Озодлик” партияси рахбарлари бир ерга тупландилар. Тортишув узок давом этди. Охирида “Анжуман” масаласи кабул этилди. “Озодлик” партиясининг жойи булгани учун “Анжуман” шу ерда утказиладиган булинди. Лекин “Анжуман”да Шавкат Темур иштирок этмади.

- Исо Холис ва тарафдорлари менинг келишимни исташмапти. Демак мен борсам “Анжуман” бузиларди, - деди у Миртемирга.

Шунга карамасдан, мухолифат кучларининг бир бутун холга кела бошлагани хукуматни чучитиб куйди.

Бир куни мухолиф депутатлар тупланиб, Олий кенгаш мажлисида парламент раисини ишдан бушатиш харакатини бошлашга карор килдилар. Улар “Катта”дан кутилишнинг бирдан бир демократик йули ана шу деб билардилар. Раис кейинги пайтда “Катта”дан тинимсиз “калтак” еяётганди. “Катта” раисни алмаштириш пайида эди. Шундай пайтда парламентда депутатлар раиснинг масаласини кун тартибига келтирсалар “Катта” хам карши чикмас эди. Агар раиснинг урнига адолатли бир кишини сайласалар, кейин “Катта”нинг танобини тортиб куйиш осон буларди.

- Олий кенгаш раиси Московдан катта хадялар олиб турган, - деди Миртемир депутатларга. - Мана кулимизда унга хадя сифатида берилган енгил машиналар ва бошка совгалар хаккида хужжат бор. Бу мустакиликка хиёнатдир. Биз бу масалани кутарсак, хеч ким каршимизга чика олмайди.

- Иттифок харакати шу куни митинг утказиб, бизни ташкаридан туриб кулламокчи, - деди Ибод Тураев.

Шундан кейин мажлисда кимнинг нима хаккида гапиражаги келишиб олинди. Олий кенгаш раисини алмаштиргунга кадар “Катта” хаккида лом-мим демасликка келишиб олинди. Аммо мажлис куни Исо Холис митингни бекор килгани уртага чикди. Шу куни Шавкат Темурнинг бошини ёриб, улимнинг остонасига олиб бориб куйишди.

Мажлисни “Катта” кириш сузи билан очди. У сузини тугатиб, урнига утирар экан Исо Холис “Савол бор”, дея бакирди. Миртемир тушуна олмай колди. Кеча кечкурун “Катта”га гапирмай турамиз, деб келишгандик. Нега бирдан Исо Холис бу келишувни бузди? Хозир арава бошка томонга юриб кетмаса булгани.

Худди Миртемир уйлагандек булди. Жиловни кенгаш раиси Кулдошев ушлаб олди.

- Утиринг урнингизда, Урток Мухаммадбоев! Сизнинг ниятингизни яхши биламиз. Бугун бу ерда кандай уйинлар курсатишингизни хам яхши биламиз, - деди Кулдошев.

Кулдошев Исо Холиснинг энг нозик жойига никтаганди. Исо Холис унинг тахаллуси. Негадир фамилиясидан нафратланарди. Фамилиясини айтган одам каршисидаги душманга айланарди. Шу боис Кулдошевнинг гапи сарикнинг жони сарик холвада дегандек, унинг хам жахлини чикарди. Когозга икки сатр нималарнидир ёзди-да, раиснинг ёнига бориб депутатлик ваколатномасини топшириб чикиб кетди. Унинг бу “ужарлиги” кимматга тушди. Кулдошев имкониятдан фойдаланиб, мухолиф миллатвакилларига хужум килди. Улардан бирортасига суз бермади. Гапирмокчи булганларни “бузгунчилар”, деб мажлис залидан чикариб юборди. Шу уйин билан уз умрини бироз узатди..

Исо Холисни мажлисдаги даканхуроздек харакати “Озодлик” партиясини хам огир ахволга солди. Партия котиблари, фаоллари камокка олина бошланди. Партия газетасининг устидан тергов бошланди. Бир куни Миртемир партия биносига келса, Исо Холисдан бошка хеч ким йук эди. Исо Холис сувга тушган мушукдек, бошини елкасининг ичига тортганча шумшайиб утирарди.

- Шунака, - деди у. - Огир кунингда хамма ташлаб кетади. Хайриятки, укаларим бор экан. Газетани улар билан бирга чикариб турибман.

Миртемирнинг унга рахми келди. Аслида куп нарса унинг уз хатоси билан уртага чикди, деб уйлади. Лекин бугун партия хукуматга мухолифатда. Бугун демократияни химоя килаяпти. Агар уни хам “Иттифок” сингари ёпиб ташлашса, ундан кейин демократия учун эшиклар хам узок йилларга ёпилади. Агар барча мухолиф миллатвакиллари хозир шу партияга утсалар, балки уни кутказиб колиш мумкиндир. Лекин куни кеча партия котиби Орифийни камокка олишди. Исо Холисни хар кун сурокка чакиришаяпти. Шундай шароитда ким хам бу партияга утишга рози буларди. Аслида мардлик шундай пайтда билинади. Бир синаб куришим керак.

- Мен эртага кадар депутат дустларимиз билан гаплашаман. Камида ун киши партияга аъзо булиб, Олий кенгашда партия гурухини тузсак, балки таъкибларни тухтатармиз.

- Бу таъкибларни Кулдошев деган хукиз уюштираяпти, - деди Исо Холис. - Мен “Катта”нинг маслахатчиси Жавлон Узоков билан гаплашдим, бу ишлардан оксоколнинг хабари йук экан.

- Менимча факат сизнинг эмас купчиликнинг хатоси ана шу ерда. Утган ой “Халк овози” газетасининг мухарририни ишдан олишди. Бу ишни “Катта” бошкараяпти", деб хеч кимни ишонтиролмадим. “Катта”нинг номига мурожаатлар ёзилди, уртага одам куйилди, лекин натижа булмади. “Катта”сиз хеч ким нафас ололмайди. “Катта”сиз бирор бир рахбар одим отолмайди. “Катта”нинг махорати шундаки, у бошкаларнинг кули билан калтаклайди, узи панада колади.

- Бу хаяжон масаласи, - деди Исо Холис “хаяжонланиб кетдингиз” сузларини юмшатиб. - Сиёсатда совуккон булиш керак. Биламан, сиз “Катта”ни ёмон курасиз. Шу сабабдан кузингизга хамма ишнинг айбдори булиб куринади у.

- Биз демократия шароитида эмас, диктатура шароитида яшаяпмиз. Бундай пайтда хамма мансабида калтираб утиради. Шундай экан, бир партиянинг котибини камаб куйишга ким журъат этолади? Ёки бир газетанинг устидан ким тергов бошлата олади?

- Барибир хам “Катта”га мурожаат килиб куриш керак. У тушунадиган одам.

- Орадан уч-турт йил утсин, сиз узингиз уртага чикиб, у тушунмайдиган одам, дейсиз. У кеча сиз билан жуда мулойим гаплашди, эртага эса сизни йукотиб хам юбориши мумкин. Качон булаётган вокеалар ортидаги кучни кура олсак, парда оркасидаги режессёрни танисак ва танибгина колмай, буни очик-ойдин гапирсак, ушанда хакикат уртага чикади.

Исо Холис тортишувга нукта куймокчи булди ва:

- Иброхим Бек газетани ташлаб кочди. Шу ишни сиз олсангиз, - деди.

- Менимча бу Марказий кенгашнинг ваколатига кирса керак. Агар Марказий кенгаш лозим топса, ушанда уйлаб кураман, - деди Миртемир.

- Янги йилнинг учинчи куни Марказий кенгашнинг мажлиси бор. Ушанда бу масалани хал киламиз.

Миртемир Исо Холис билан хайралашиб чикиб кетгач, депутат дустлари билан гаплашди. Хар кимнинг хар хил бахонаси бор эди.

- Ёнаётган оловнинг ичига узимизни отамизми? - деди улардан бири.

- Баъзан бу хам оловни сундиришнинг бир йули булиши мумкин, - жавоб килди Миртемир.

- Хаммаси уйдирма. Лекин Исо Холис кандайдир тангани угирлашда айбланмокда. Хатто Жафар Нимжон деган кариндошини камокка хам олишибди.

- Бизнинг максадимиз Исо Холисни кутказиш эмас. Биз демократияни кутказишимиз керак. Хозир бу партия демократияни химоя киладиган майдонга айланди. Биз ана шу майдонга тушиб, демократия душманларига карши мужодала этишимиз керак. Ва ёки ин- инимизга кириб булаётган вокеаларни тамоша килиб утиришимиз лозим. Охирида инимиздан чикариб олиб эзгалаб ташлашади.

Миртемирнинг бундай дашномли гапидан кейин олти киши партияга аъзо булиш учун ариза ёзиб, унинг кулига берди.

Шунисига хам шукур, деб уйлади Миртемир. Бугун олти киши булсак, эртага олтмишга айланамиз.

Янги йилни тумов билан утказган Миртемир “Озодлик” партияси Марказий кенгаши мажлисига келаркан, йулда номерсиз бир енгил автомашина бирдан унинг устига караб юрди. Аранг чап бериб колди. Машина оркага кайрилиб, яна унинг устига юрди. У югурганча темир панжаралар оркасига утиб, ора сукмокдан партия биносига етиб олди. Вокеани эшитганлар дархол газеталарга, хукук идораларига хабар килишди. Шу куни Миртемирни партиянинг мафкурий масалалар буйича котиби ва газета Бош мухаррири этиб сайлашди. Кенгашда партия котиби Нур Мухаммад суз олиб:

- Партиямиз номидан Олий кенгашда суз айтмок фикрини хам Миртемирга берайлик, - деди.

Хуллас, бир ишга рози булган Миртемир уч ишини елкасига олди. Эртасигаёк Иброхим Бекни даъват этиб, матбуот кумитасига боришди. Расмиятга кура, янги мухаррир албатта эски билан бирга матбуот кумитаси раисининг хузурига бориши керак эди. Кумита раиси Миргуломов Иброхим Бекка юзланиб:

- Хафталик газетада анча мунча калам хаккини узлаштириб куйибсизлар-ку, - деди.

- Узлаштирганимиз йук. Нишриётингиз барча рузномаларга плёнка берди. Биз эса Болтик буйи жумхуриятлардан накд пулга сотиб олдик. Акс холда газета чикмас эди. Еб юбориш нимаси? Биз уз хисобимиздан харажат килдик.

- Бу ёги билан ишим йук. Барибир жавоб берасизлар.

- Якинда Ички ишлар вазирлигидан телефон килиб, Чулпоннинг адресини сурашди. Газетамизда унинг шеъри босилганди. Адресини нима киласизлар десам, “Чакириб, тергов киламиз, калам хакки олган олмаганини сураймиз” дейишди. Кулишни хам йиглашни хам билмадим. Сизнинг хам гапингиз Чулпонни кабрдан чикариб олиб кел, деганга ухшаб колаяпти.

Иброхим Бекнинг бу гапи Миргуломовнинг жахлини чикарди. Миртемир орани юмшатмокчи булди, лекин кор килмади.

- Биласизми, сизлар ховликиб кетдингизлар, - деди у. - Эллик йилда хам хокимиятга келолмайсизлар.

- Биз хокимиятга эртага келамиз дедикми? - Иброхим Бек хам товушини баландлатди.

- Бу одамдан бошка бугун хеч ким мамлакатни бошкаролмайди, - Миргуломов шундай, дея деворга осиб куйилган портретни курсатди. “Катта” унинг боши узра жилмайиб тургандек эди.

- Исо Холис бор, - деди Иброхим Бек.

- Исо Холис... уни яхши танийсизми? Бирор жойда бир ойдан куп ишлай олмаганини биласизми? Уч марта коммунистик партияга аъзо буламан, дея ариза ёзганини ва кабул килинмаганини хам биласизми? Унинг хотинбозлигиничи? Умр йулдошини кишлоки, маданиятсиз, дея хайдаб юбориб, Москвадан малла сочлилардан олиб келганини хам биласизми? Гарбдаги шоир, ёзувчиларнинг шеърлари, катраларини таржима килиб, кош-кузини буяб, узиники килиб олганини биласизми? Билмайсиз! Ёки билиб билмасликка оласиз !

Хуллас, Миргуломовнинг “биласизмилари” хеч тугамасди. Охири:

- Менга уйлаб куриш учун ун кун мухлат беринглар. Оксокол билан гаплашиб олай, - деди у.

Ун кун вакт сураган вазирнинг ун соатга хам токати етмади. “Катта”нинг хузурига келиб:

- Миртемир мухолифатнинг газетасига бош мухаррир булибди. Газетага тазйик утказаяпсизлар, масалани Олий Кенгаш мажлисида кутараман, деб тахдид килди.

- Мен унга тахдидни курсатиб куяман. Кулдошевга айтинг зудлик билан уни депутатликдан чакириб олсин. - “Катта” шундай, деб Миргуломовни чикариб юборар экан аввал маслахатчиларига кейин Кулдошевга сим кокиб:

- Уч кунда Миртемирни депутатликдан чикариб олиш масаласини хал килинг, - деди.

Якшанба куни Миртемирнинг уйига сайлов округидан Нуриддин деган йигит келди.

- Кечирасиз, нохуш хабар олиб келдим, - деди у.

- Тинчликми?

- Пайшанба-жума кунлари хоким Келдиёров колхоз раислари, мактаб директорлари, бригадирларни ишга солиб, сизни депутатликдан чакириб олиш хаккида когоз туплади. Кеча когозларни шахсан узи Олий кенгашга келтирди.

- Одамлар хеч нарса дейишмадими? - суради Миртемир.

- Биласиз-ку, хозир хамма куркиб колган. Бунинг устига бу “Катта”нинг, Турабеков ва Узоковнинг топшириги экан. Бу исмларни эшитганларнинг ахволини тасаввур килиш кийин эмас. Кочганга кора хам Корабой булиб куринади.

Шу куни Исо Холиснинг уйига Фарангистон элчиси мехмонга келиши керак эди. Миртемирни хам даъват килганди. Миртемир мехмони билан хайрлашиб, кор устида аста-аста юрганча Исо Холиснинг уйига борди.

- Эртага бир Турабековга кейин Жавлонжонга учрашинг-чи, - деди Исо Холис.

- Козининг устидан узига арз килгандек гап булмайдими?

- Кози истаса, карорини хар турли чикариши мумкин. Уларнинг кунглига йул топсангиз бу харакатни тухтатишади.

Миртемир Исо Холис ё жуда хам содда ёки жуда хам айёр, деб уйлади. Тулкининг терисидан тун кийган одам дустини аждахонинг огзига рубару килади. “Катта” Турабеков ва Узоковга бу ишни топширган булса, уларни Азроилдан бошка хеч ким тухтата олмайди.

Миртемирнинг хаёлга чумганини курган Исо Холис :

- Бугун Турабековни кургандим. Сизни суради. Демак, гап бу ёкда экан. Нима булса хам бир учрашиб куйинг, - деди.

Бу ишдан Исо Холиснинг хам хабари бор, деб уйлади Миртемир. Чунки вокеани эшитиб, хеч кандай таажжуб билдирмади. Аксинча, хамма нарсадан хабардор кишидек “чикиш йули”ни курсатди.

Миртемир Исо Холиснинг хам хабари бор йуклигини урганмочи булди. Агар хабари булса, демак у билан бир йулда юриб булмайди. Буни урганишнинг бирдан бир манбаи Турабеков эди. Эрталаб у Турабековнинг хузурига келди. Папирос чекмайдиган Турабеков тинимсиз тутата бошлади.

- Менга хам беринг, - деди Миртемир. Турабеков бир кутича “Мальбора”ни узатди. Кейин :

- Улимдан хабарим бор, лекин бундан хабарим йук, - деди у.

- Хабарингиз бор, биламан, - деди Миртемир учакишиб. - Хатто Исо Холисга хам айтибсиз.

- Исо Холисни кеча курдим. Факат узокдан бош иргиб саломлашдик.

Ундан мени сурамадингизми?

- Сиз керак булсангиз, каердан топишимни яхши биламан. Колаверса, бу масала Олий кенгашнинг иши. Билганимда хам унга аралаша олмайман.

- Ахир хамма сессияларни Сиз утказасиз. Неча марта депутатларни чакириб дуклагансиз. Хатто менга хам камалиб кетасан, деб айтгансиз. Майли, чакириб олинглар. Лекин бу иш конун талаби даражасида булсин. Менга учрашув учун имконият танимасдан карор чикариб куйишларингиз на тарозида туради ва на тавокда.

- Биласиз, Еттинчи сессияда бош кутариб, тунтариш килмокчи булганларни тор-мор этдик. Битта Кулдошев колди, - деди Турабеков худди “Сизнинг хам ишингиз битди” дегандек.

- Ха, омадлисиз. Лекин инсон бир умр хам омадли булавермайди, - деб чикиб кетаётган Миртемирни Турабеков тухтатди.

- Биласизми, пойтахтдан кетиб вилоятингизда ишласангиз, буни тухтатиш мумкин.

Миртемир Турабековга караб жилмайди-да, эшикни ёпиб чикиб кетди. Эртасига эрталаб йулга чикди. Сайловчилари билан учрашмокчи эди. Лекин уни куналгада якин дусти Йулдош кутиб олди. У вилоят хокимиятида ташкилий-кадрлар булимининг мудири эди.

- Нима гап? - деб суради Миртемир Йулдошдан.

- Хозирча хеч гап. Агар бирор вокеа булса Сизга мен узим етказаман, р...ростдан хам... - деди Йулдош “р”ни айтишга кийналиб.

- Олий кенгаш раёсати номидан аллакачон карор хам тайёрлаб куйишибди-ку?

- Бизга келган эмас, акс такдирда мени сизни кутиб олишга чикаришармиди.

- Мен хеч кимга айтмасдан йулга чиккандим. Булар йуталга караб исмингни айтиб берадилар...

- Шунаками? - ажабланди Йулдош.

- Сизнинг ажабланишингизни куриб мен хам ажабланаяпман. - деди Миртемир. - - Ахир имзо туплашибди-ку?!

- Йуге, мен эшитишим керак эди.

(Давоми бор)