Жахонгир Мухаммад - Узлигим (Роман-памфлет).
Тахририятдан:
Журналимизнинг утган сонларида ёзувчи Жахонгир Мухаммад каламга олган "Кувгин" романининг биринчи ва иккинчи китобларини чоп эттик. Хозир муаллиф романнинг учинчи киоби устида ишламокда. Асар кулимизга тегиши билан уни журналимизнинг навбатдаги сонларида эълон килиш ниятидамиз.
Бугундан эътиборан эса Жахонгир Мухаммаднинг "Узлигим" деб номланган роман - памфлетини хукмингизга хавола этамиз. Мазкур китобда Америка ойнасидан Узбекистонга назар ташланади ва унинг сиёсий, иктисодий, ижтимоий хамда маданий олами тахлил этилади. Китобнинг аксарият кисми парчалар холида "Озодлик" радиосида муаллиф томонидан укиб эшиттирилганидан хабардор укувчиларимиз учун бу яхлит холдаги такдимдир. Радиони мунтазам эшитиш имконияти булмаганлар ва умуман "Озодлик"ни эшитиб бориш хаккидан хам махрум колган укувчилар учун эса китоб мушохада, мулохаза, мухокама манбаи деган умиддамиз. Китобни "Америка ва Узбекистон" деб хам номлаш мумкин, аммо тарозининг Узбекистон кисми огир босади. Асарда гарчи кейинги йиллар ва шу кунларнинг вокеалари устида гап борса-да, у Узбек элининг келажаги учун хам хизмат килади, деган уй-фикрдамиз.

Асар марказида Узбекистон, унинг авторитар режими, бу режимнинг туралари, маддохлари ва куллари турадилар. Уларнинг каршисида эса ёзувчининг "Мен"и бор. У гохо ёлгиз, гохо умидбахш ва гохо курашчандир.

Хуллас, адабиётимизнинг публицистик услубдаги янги асарини укиш ва бахолашни Сизга тавсия этамиз.


--------------------------------------------------------------------------------
* * *
УНГ СУЗ УРНИДА
Сен карнай-сурнай шовкинида "Узбегим" дея уйин уйнаётган пайтда,
мен "Узлигим" дея изтироб чекаётган ва мотам тутаётган эдим.
МУАЛЛИФ

ВАТАН
Инсоннинг киндик кони оккан ерни Ватан дейдилар. Бу тор маънодаги тушунча ва бу Ватан хаккидаги хакикатни тула камраб ололмаган тушунча. Инсоннинг бешик ва тобут орасидаги йулини Ватан дейдилар. Бу кенг маънодаги тушунча ва Ватан хаккидаги хакикатни унуттиришга каратилган тушунча. Хуш, ундай экан аслида Ватан нима?

Ватан бир миллатнинг узлигини, кимлигини, тилини, маданиятини яшатган худуд. Ватан бир миллат тогларининг салобатига махлиё булган, ирмокларининг окишидан мусикалар тинглаган, кушларининг сайрашига маст булган, тупрогининг тафтидан умид олган муборак заминдир. Ватан болаликдан онанинг кузлари каби тийран ва дарин осмон булиб кунгилларга ерлашган, отанинг пешонасидаги реза-реза терларининг Куёшда жимирлашидан камалакка айланиб, дилларда иморат солган ва момоларнингуйкуларини тонгнинг этагига боглаб сузлаб берган ривоятларидаги кахрамонларнинг сиймосига айланган чексиз борликдир.

Шу маънода биз учун гиёхлари олтинлардан устун, дарёлари денгизлардан афзал, адирлари дунёнинг не-не кенгликларидан мукаддас булган Ватан- Узбекистон, Туркистон, Турондир!

Мирзо Улугбекнинг муборак боши киличнинг учидан осмоннинг бир бурчига кучиб, шафакка айланган кунларда Самарканддаги минг-минг китобларни нортуяга юклаган Али Кушчи Табризга келиб ерлашаркан, уни Фотих Султон Истанбулга даъват этади ва "Ватанингизни нечун тарк этдингиз", дея сурайди. Ушанда Али Кушчи: "Сиз не замон бошим узра килич уйнатсангиз ва бу килич майсаларни коним билан сугорса, мен ушанда Ватанни тарк этаман. Хозир эса, Аллохга шукрки, Ватандаман", дея Турк дунёсининг бир бутун Ватан эканлигига ишора этганди.

Ватан...
"Байрогини байрок килган"
Кирмизи кондир.
Тупрогини Ватан килган
Берилган жондир.
Жон бергувчи топилмаса
Ватан Ватан эмасдур.
Тупрок учун жон бермаса
Огоч у - у тан эмасдир!




Ха, Ватан каврами, Ватан тушунчаси биримиз учун чор девор билан ураб олинган ховли, яна биримиз учун эса далаларнинг уртасида колган кишлок, яна биримиз учун чегараларига сим тортилган кенглик...

Йул айрилик, умид висоли,
Чул саробнинг кузи - жилоли,
Эл хуршиддир, унинг хилоли -
Ватан,Ватан!





Узбеклар... узига бек, узлигига сохиб Узбеклар, туркнинг энг кадим ва энг буюк кавми булмиш узбеклар.

Холида момо улардан бири. У Самарканду шарифда яшарди. Умр йулдошини "Озодбек босмачининг жосуси" дея отиб ташлашди, большовойлар. Холида момо "Ватан хоинининг беваси" деб эълон килинди. У етти боласи билан тарки ватан айлаб йулга чикди. Йуллар... Холида момонинг жигаргушаларини тортиб олавердилар. У Машхадга етгунга кадар йул четига икки боласини кумди, Табризга кадар яна икки нафарини тупрокка берди, Табриз Истанбул орасидаги йуллар яна икки боласини унинг багридан узиб олдилар. У ёлгиз зурёди билан Истанбулда яшади. Холида момонининг зурёди ва унинг канча-канча фарзанду неваралари Америка, Индонезия, Арабистон... дунёга сочилиб кетдилар.

Турсунбой кахрамон эса онаси, кариндош уруглари билан Андижондан Чинга, Шаркий Туркистонга утиб кетди. Унинг хам отасини укка тутишганди. Кашкар сунгра Хиндистон ундан кейин Покистон, Афгон, Эрон ва Туркия. Эх-хе, не азоблар, не айриликлар курмади бу оила, аммо Ватанни калбида саклади.

Бугун Истанбулу Коня, Аданаю Риёд, Вашингтону Нъю-Йоркда шундай узбекларнинг, туркистонликларнинг ворислари яшайдилар. Саид Амир Олимхон, Худоёрхоннинг хам сулолалари бор бу ерларда. Куплари узбек калимасини сулола номи килиб олганлар: Рифат Узбек, Хасан Узбек, Мирза Узбек... Бир кисмлари Туркистон шахарларини ва Ватан багридаги жой номларини танлаганлар: Бурхониддин Самаркандий, Ахад Андижон, Усмонбек Тошкандий, Саидхужа Бухорий, Солих Ойнурал... Улар Ватаннинг чирогини ёкиб туриш, согинч алангасини сундирмаслик, Ватан номини байрок килиб кутариш туйгусини уз сулолалари номида ифода этмокни истаган минг-мингларнинг бир неча нафари, холос.

Тулкин келиб урилган киргок,
Шамол севиб топинган япрок,
Киндик коним тукилган тупрок,
Ватан, Ватан!





Узокларга борманг факат 1982 йилда Афгонистонда яшаган узбеклардан турт минг беш юз нафари Туркияга кучди, яна канчаси Америкага ерлашди. Американинг биргина Виржиния вилоятида бугун юздан зиёд оила яшайди.

Ха, бобоюртнинг арикларида нон окизган, шамолларида варрак учирган, бахор кунларида кулида чучмомо кутариб, "Бойчечак" ашуласини айтган болалардан тортиб, тоглардан териб келинадиган ривожу пайкаллардан узиб чикиладиган "Обинаввот"га кадар бу инсонларнинг согинчи.

Не дариг бир коса тарикдек сочилиб кетдилар дунёга йигирманчи аср аввалида Туркистондан кувилган боболар, момоларимиз...

Бир ховуч бугдойдек сочилиб кетдилар курраи заминга Иккинчи Дунё уруши йилларида Ватандан айро тушган салафларимиз.

Бир тутам ушшок каби Эл аталмиш дастурхонидан силкиниб- силкиниб учиб кетдилар дустларимиз зулм, таъкиб, кувгин дастидан жахоннинг етти бурчига.

Турк эдилар... Узбекка, Козокка, Киргизга, Туркманга, Озарбайжонга ва Тожикка айландилар. Парчаландилар парчалангандан сунг хам. Бирлашмок насиб этмади уларга. Душманнинг эмас, бир-бирларининг кузини уйишни ургандилар.

Унг кузи чап кузин уйганлар,
Ватанда бир-бирин суйганлар,

Кардошин мозорга куйганлар,

Гурбатда бирлашди,

Бирлашмади Узбеклар!






Албатта, бу сатрларни укиган мухожир узбекларнинг, тугрироги туркларнинг калбида йиллардир ухлаб ётган дард дебсинади. Лекин канчалик огир ботмасин бу хусусда суз айтмок зарур. Америкага отланар эканман, шу ерда яшаётган узбек биродаримизга Туркиядаги узбекларнинг таркоклигидан суз очдим, шунда у жилмайди-да:

-Хамшахарлар куп хам таркок эмас. Хафтада ёки ойда бир марта гапга, яъни гаштакка тупланадилар, аммо Ватан хаккида суз очилса, дарров кулларини фотихага тортиб, кандайдир юмушни унутганларини бахона килиб , даврани тарк этадилар. Узок йиллар олисдаги КГБдан куркиб яшадилар, бир-бирларини КГБ жосуси деб уйладилар. Энди эса узокдаги Каримов хукуматидан куркадилар. Бир-бирларини Каримовнинг жосуси, деб уйлайдилар. Хакикат ва адолат ана шу куркувнинг соясида йук булди, - деди.

Дархакикат, камина хам шундай холнинг гувохи булганим учун унинг мийигида кулиб куйишини англадим. Сунгра у бирданига жиддий тус олиб:

- Сиз Америкага келаяпсиз. Бу ерда хар ким узи учун узи яшайди. Ватан, миллат тушунчалари бойлик, пул билан улчанади. Бой булсангиз Ватансевар хисобланасиз, огзи кийшик булса хам бойнинг угли гапирсин коидаси Америкада хукмрон,- деди.

Бу мантикни радиода ишлайдиган дустимизга гапириб берганимда, у:

- Биласизми, Америкага узбеклар асосан Афгонистон ва Туркия оркали келдилар. Укимагандилар. Укиганлари хам бу ерда кайта укиш учун имконсиз колдилар. Натижада факат кичик тижорат билан банд булдилар. Юкорирок лавозимларга утиб ишлаганлар ва узбекларнинг бошини ковуштириб, даврасини тузадиганлар, деярли булмади, - деди.

Америкага келганимдан кейин бу ерда бошка халкларнинг яшашига разм солдим. Карийб уттиз миллион мухожир яшайдиган ва Президентининг ибораси билан айтганда "Мухожирлар мамлакати " булган Америкада, унинг хар бир шахрида "Хитой касабаси", "Испанлар бирлиги", "Эрон хонадони", "Ирок кулбаси", "Араб иттифоки", "Яхудийлар жамоаси", "Арманилар хамкорлиги"... сингари бир катор номлар билан турли туман ташкилотлар тузилганини курдим. Айникса украинларнинг "Бандера" ташкилоти катта кучга айланган. Улар нафакат бир миллатни бутунлаштиришга, балки унинг дини, маданияти, анъаналарини Америкада яшатишга хизмат килади. Улар хар бир мухожир оиласи билан иш олиб борадилар. Униг дарди, ташвиши, муаммолари билан бир каторда унинг уз Ватанига муносабати билан хам кизикадилар, яъни Америкада узларининг асл Ватанлари ва уз миллатларининг келажаги учун кайгурадилар.

Узбеклар эса йилда бир тупланиб, жамият тузиш урнига гавго билан таркалиб кетар эканлар. Буниси хам холва. Истанбулда бир пайтлар "Туркистон" номи билан жамият тузилган булса-да, бугунга келиб козоклар, шаркий туркистонликлар, киргизлар, туркманлар ундан ажралиб кетишганини унинг бирлаштирувчи кучини йукотганида, деб биладилар. Худди шу манзара Америкада хам мавжуд. Кизиги шундаки, ким билан сухбатлашманг, шу хакда суз юритади.

Боши йукнинг оши йук деган макол бор. Америкадаги узбекларни хам бирлаштирувчи бош, яъни марказий куч йук. Тугрироги, бундай бош ва куч жуда хам куп, яъни хар бир узбек, узини бек, узини хон, деб хисоблагани учун бошка бирини на куллайди ва на бошка бирининг ёрдамини олади.

Америкада яшаётган зиёли узбеклардан бири :

- Илгари хамшахарларимиз (Улар ватандош сузи урнига хамшахар сузини кулланишади - Ж.М.) Ватан, дея куйиб-пишиб суз юритардилар. Мана Узбекистон мустакил булганига бир неча йилдан ошди, лекин шунга карамай халигача аксарият узбеклар Узбекистонни зиёрат этмадилар. Уларнинг иктисодий имкониятлари етарли, аммо юракдаги имконият ожиз, - деди афсус тортиб.

Мен унга кушилишдан ва фикрини куллашдан бошка бир нарса дея олмадим, чунки у Америкадаги узбекларни мендан яхширок танийди.

Туркистон тарихининг улмас сиймоларидан бири Боймирза Хайит жаноблари Каримов хукумати томонидан Узбекистондан кувилганларидан кейин 1993 йилнинг 21-мартида Анталия шахрида учрашганимизда "Биз халкмиз, аммо Миллат булолмадик" дегандилар. Гарчи Боймирза отани Узбекистондан кувиб чикаришганининг узи бизнинг кимлигимизни уртага куйса-да, уша пайтда негадир бу гапни огриниб кабул этдим. Аммо кейинчалик унинг ортидаги хакикатни ургандим. Дархакикат, биз халига кадар узимизни Миллат деб хисобламас эканмиз. Руслар бизни етмиш йил узбек халки дея атадилар. Биз хам бунга куникдик ва халклигимизча колдик. Миллат булишимиз учун эса, асримиз аввалида кулимиздан тортиб олинган Турклигимизни кайтадан танишимиз керак эди. Бунга имкон бермадилар ва бермаяптилар. Шу боис Туркистон деганда гурурланиб, Турк деганда ийманиб "Туркий" калимасини калкон килиб юрибмиз.

Хуш, гурбатда яшаётган узбекларни, яъни туркларни ким, качон ва нима учун ана шундай туйгудан махрум этди. Нега улар бу кадр таркок колдилар? Бунинг жавоби аник: каерда булмасинлар улар Ватаннинг бир парчаси, унинг рухи билан яшашга мажбурдирлар.

Менинг бу огир сатрларимни укиган мухожир узбеклар дархол шу саволни уртага куядилар:

- Бугунги Узбек мухолифати хам гурбатда булишига карамай, таркок эмасми?

Дархакикат, мен гурбатдаги узбеклар хаккида фикр юритар эканман, бугунги Узбек мухолифатини хам ундан айирганим йук. Улар хам шу дарахтнинг мевалари.

Ватанда таркоклик бор экан, унинг сояси Ватандан олисда хам узини курсатади. Ватандан олисдаги инсонлар орасида таркоклик бор экан, бунинг асорати Ватанда хам яшайди.

Шох ила гадонинг гарди бир,
Ок билан каронинг марди бир,
Айрилик дилларнинг дарди бир,
Гурбатда бирлашди,
Бирлашмади узбеклар!





Биз бугунга кадар таркоклигимизнинг илдизларини хеч тахлил эттик-ми? Табиийки йук. Назаримда бунинг сабабларии бор.

Милатнинг зиёли-ойдинлари иккиюз-ламачилик килиб келдилар ва бу шохлар, туралар томонидан рагбатлантирилди. Бутун бошли тарих уларнинг соясида ёлгонга айланди.

Миллат мафкурасиз колди. Ислом динининг умум-бирлик кудрати мазхаб, турли туман окимларга булиб юборилди. Дин коидалари амалдорларнинг майлига кура шархланди.

Камчиликларни айтганлар душман килиб курсатилди. Кахрамонлар хоин, хоинлар кахрамонга айланди. Натижада ботирлар куркок, куркоклар эса ботир булдилар. Хиёнат килганлар хаккида гапириш хиёнатга ухшаб колди.

Шохларни макташ, амалдорларга хамду сано укиш анъанага айланди. Уйнашмагин арбоб билан, арбоб урар хар боб билан кабилида иш юритилди ва бу жамиятнинг кон томирига кадар сингиб кетди.

Миллатга хамма вакт кора куч сифатида каралди. Уни бутунлаштириш эмас, парчалаш, бир-бирига душман килиш анъанаси тугилди ва бу чукур илдиз отди.

Факат утмишни гапириш одатга айланди. Бу эса келажакни унутишга кадар олиб келди. Бугун ва келажак хаккида гапирмаслик учун факат утмишни ёдлаш миллатни тургунлик боткогига етаклади.

Миллатни хар доим корин ташвиши билан рубару колдирдилар. Окибатда маънавият йуколди, тафаккурни занг босди.

АЛ-КИССА: Сен Ватанни китоб деб билдинг, варакларини йиртиб ишлатмок учун. Мен Ватанни китоб деб билдим, буш сахифаларини тулдирмок учун.




ХАЙРАТЛИ ХАДЯ
Хар ким дунёни уз кузи билан куради. Юкорида мен зикр этган масалада хам хар кимнинг уз караши мавжуд. Чунки дунёнинг битта хакикати бор, аммо хар бир инсоннинг унга нисбатан уз мезонлари булади. Бугунга кадар энг куп гапирилган ва энг куп ёзилган давлатлардан бири Америкадир. Кимдир уни дунёнинг енгилмас кучи, дея таъриф этса, яна кимдир орзулар улкаси, дейди.

Америка ва Узбекистон. Иккиси икки дунё. Осилсанг баланд дорга осил деганларидек, Узбекистоннинг баъзи жихатларини Америкага солиштирмок истади кунгил. Бундан минг йил мукаддам илм хазинасининг сохиби аввали Абу Райхон Беруний хазратлари уммон ва денгизлар ортидаги бу улканинг борлиги хаккида суз этганларида хали Колумбнинг бобокалони хам тугилмаган эди. Бирок дунёнинг ишлари шундай чигалки, калаванинг учини топаман деганлар уз йулларини йукотиб куядилар. Бугун не десак хам барибир Америка уз кашфиётчисини Колумб, деб билади. Гап Американинг кашф этилишида эмас, гап Американинг яратилишида. Бу муаззам улка хаккидаги хикояларимга мени хайратга туширган бир вокеани унг суз сифатида кабул этдим.

Зехният, яъни менталитет кондан конга кучадиган нарса эмас. У инсон тугилгандан кейин шаклланадиган ходисадир. Аммо оддий кишлокдан тортиб то кукдаги сайёраларнинг утмиш ва келажакларини тасаввур килиш, тафаккурга сингдириш, хулосага тукиш ана шу зехният билан боглик. Борни бор киладиган хам, йукни бор киладиган хам зехниятдир.

Тарихимизда жуда куп империялар тузилди ва парчаланиб кетди. Хар бири хаккида айри-айри хулосалар мавжуд, аммо уларнинг бир умр яшаб кололмаганлари замирида зехниятни шакллантира олмаганлари, тугрироги зехниятни сугориб турмаганлари кузга ташланади. Биз вокеалар руй бераётган пайтида эмас, балки тарихга айланган вактида у хакда фикр этишга одатланганмиз.

Утмишни севмасдан келажакни севиш мумкин эмас, лекин утмиш ва келажак уртасида бугун хам борлигини унутмасак, севгимизни бугундан дариг тутмасак, ушандагина хакконият йулини танлаган буламиз.

Америкага келишим олдидан Истан-булнинг "Коч" дорилфунунида Оврупа тарихидан дарс бераётган хамкасбим Стефан Ричманд икки хадя келтирди. Уттиз бир ёшида профессор булган бу йигитнинг ота-боболари Болтик буйида тугилган эканлар, у эса Американинг Бостон штатида дунёга келган. Стефан узи тугилиб усган Бостон штати хаккидаги рангли китобни узатаркан:

- Бу ерни "Янги Англия" дейишади. Бостон Американинг калбидир, - деди.

Китоб хакикатдан хам гузал эди, аммо мени хайратлантирмади. Чунки Самарканд, Бухоро, Хива хаккидаги анъанавий, рангли китобларимиз ундан колишмайди. Бироздан сунг Стефан кулини ён чунтагига солди-да:

- Энди энг кимматли хадямни бераман. Буни 1980-йилдан буён ён чунтагимда ташийман, яъни юрагимнинг устида. Ёш бола эдим, уни менга отам хадя килганди,- деди.

У чунтагидан митти бир китобчани чикарди. Бундай хадяни биз хаёлимизга келтириш у ёкда турсин, балки эшитганда масхараомуз кулиб куйишимиз хеч гап эмас. Аммо бу хадя бир америкаликнинг зехниятини, давлати, мамлакатини устун килишга интилишининг энг мунаввар ифодаси эди. У менга "Америка Конститутцияси" китобчасини хадя этганди. Ана энди бирор бир юртдошимиз уртага чикиб айтсинчи:" Мен хам фалон америкаликка узбек тилида ёзилган Асосий конунимиз китобчасини хадя этдим" деб. Айта олмайди ва бу унинг кусури эмас, чунки биз Конститутциямизни тугилган кунидан буён тортиша бошладик. Яна хам аччик хакикат шуки, уни чанг босган галадонга иткитдик, чунки унинг кабул килиниш жараёни, хозирланишидан тасдикланишига кадар шубхали ва гайридемократик эди. Колаверса, миллат улкада телефон Конститутцияси яшаётганини куриб турарди. Етмиш йил "Ассалом Рус халки..." деб бошланадиган мадхияни эшитган миллат яна уша мусика, уша охангда (юзлаб гузал шеърлар четга сурилиб, Президент томонидан танланган шеър) куйланса, кандай килиб шавкка тулсин? Конститутциясида хурлик, эркинлик, адолатдан суз очилиб, амалда эса Конститутцияни ёзганлар зулмни байрок килсалар, миллат кандай килиб бу конунни севсин? Америка эса бутун халкнинг хохиш иродасини мужассам этиб, Конститутцияни бир марта ёзишди ва икки юз йилдан зиёд замондан бери бир сатр у ёкда турсин, бир харфини хам узгартиришмади. Биз эса ишламаган Конститутцияга хар сессияда бир кушимча киламиз. Америкада Конститутцияга риоя этмаган Президент миллатнинг душмани, деб эълон килинади. Бизда эса Конститутцияни поймол этган Президентни танкид килганлар миллатнинг душманига айланади.

Бу хам майли. Америкада Конститутция хар бир фукаронинг ёстикдан бош кутаришидан эътиборан яна ёстикка бош куйишига кадар йулчи юлдузи булди. Хакикат, адолат улчовларини ундан топди. Инсондек яшаш хаккини ундан топди. Мамлакатига хакикий хужайин була олиш хукукини ундан топди. Шу боис хам ифтихор билан Конститутция китобчасини кутариб юради. Бу зехният масаласи.

Мен Стефандан хазил аралаш "Бу сенга хадя экан, хадяни хадя килиш мумкинми?" деб сурадим. Стефан жилмайди-да:

- Мен уни ёд олганман, - деди. Бу эса мени яна хам хайратлантирди. Чунки биз ёд олиш у ёкда турсин, бафуржа утириб, Узбек Конститутциясини бошдан оёк укиб хам чикканимиз йук, чунки "Укиганлар не булди" деймиз. Бу хам зехният масаласи.

АЛ-КИССА: Сен хадя бериш нималигини билмадинг, чунки хадя олишга ургангандинг. Мен хадя олишни севмадим, чунки умрим хадядир.


ЗЕХНИЯТНИНГ БЕШИГИ
Менга колса зехниятнинг бешиги зарралардир, деган булардим. Маколимиз бор: Куёш заррада акс этади. Узини, узлигини англатишга карор килганлар бу хакикатнинг сукмогига бош урадилар. Аммо баъзилар бундай сукмокдан хам янглиш йулларга чикадилар. Американи наштар остига олган коммунистлар хам "Нима бизга Америка" дер эканлар, узлари билмаган холда зарраларга диккат тортадилар.

Дарвоке, нима учун Америка? Унинг сир-асрори нимада? Бу саволга жавоб бериш учун Нью-Йоркнинг каватлари булутларга етиб колган биноларига ёки хайратларни колипларга солган Холливуд экранларига эмас, юкорида зикр этганимиз зарраларга нигох кадамок керак, назаримда. Аммо дархол Американи Куёшга ухшатди, деган хулоса чикаришга шошилманг. Маколнинг иродасини букмаслик учун ва суз омади бу иборани куллашга тугри келди. Агар мухтасар килиб ифодалайдиган булсак, Америка хам оддий бир улка ва хатто оддийликка даъвогар улкалардан бири. Факат унинг оддийлигини ифодалаган кузга ботар нукталари, яъни зарралари бор, холос.

Америкага келишда "Дельта" хаво йулларининг учогига миндик. Стюардесса тинмай инглизча гапирарди. Учокнинг бир неча жойига урнатилган ойнаи жахондаги хужжатли фильмда хавфсизлик коидалари хикоя килинар экан яна инглизча. Кулокларимизга урнашган аввал русча кейин узбекча англатув бу ерда йук. Билиш билмаслигингиз, тушуниш тушунмаслигингиз бировнинг парвойига келмайди.

Ана энди тасаввур килинг: Узбек хаво йулларига оид учок Нью-Йоркдан кукка кутарилса ва йуловчиларга факат узбек тилида маълумот берилса, нима булади? Жайдари килиб айтганда, ер билан осмон уйнаб кетади. Учокдаги америкаликлар ёкангизни йиртиб, кулингизга берадиган даражада маданиятсиз эмас. Улар ё учогингиздан тушиб, билетни топширишади ёки умуман минмай куйишади. Ахир максад тулаконли хизмат курсатиш, муштарийнинг пулини олиш, ракобатда голиб чикишдир, шу боис узбекчанинг ёнида инглизча гапиришнинг фойдаси бор-ки, зиёни йук, дейишингиз мумкин. Буни америкаликлар тушу-нишмайдими ёки исташмайдими? Истаганда кандок! Аммо мамлакат, миллат шарафини хар нарсадан олдин ва устун куядилар. Чунки зехниятлари шунга йуналган.

Майли Узбекистонни янги давлат, бундан кейин йулини топиб олади, дея узимизни овутайлик. Хатто Туркия хаво йулларининнг Истанбулдан Нью-Йоркка йул олган учогида хамма турклар утиришса-да барибир маълумотлар инглиз тилида хам такрорланади. Чунки бу коидага айланган. Бирор бир конун билан белгиланган коида эмас, балки зехният коидаси.

Бир хамюртимиз "Руссиядан Тошкентга мехмон келди", дея бир нуктага диккатимни тортганди: "Гапим унга тушунарли булиши учун русча гаплашишга уриндим. Куп утмай Туркиядан келган мехмон билан хам унинг шевасида сузлашдим. Хатто Озорбайжон, Козок, Киргиз шеваларини хам урганиб олдим. Аммо мен Москвага борганимда яна русча гапиришга мажбур булдим. Истанбулда эса Туркия туркчасида гапиришга тугри келди. Боку, Алмати, Бешкекда хам шундай булди. Уйлаб карасам, мен узимни, уз тилимни хурмат килмас эканман" деди. Буни аксинча хам шархлаш мумкин: Тил билганнинг олтин билгандан устунлиги бор. Шахсий масалаларда шундайдир. Аммо умумтарозисида тортилганда уртага зехният чикад. Президенти, Ташки ишлар вазири, элчилари халкаро минбарлардан русча гапириб юрсалар оддий авом нима килсин?!

Шу уринда яна бир мисол келтирмокчиман. Портланд шахрида Халкаро Мухожирлар Марказида Памелла деган бир киз билан танишдим. У икки йил Узбекистонда ишлаб кайтибди. Узбекчани хеч бузмай, чиройли охангда гапиради.

- Аммо Узбекчани урганганим бефойда булди, - деди у. - Тошкентга борсам хамма мен билан рус тилида гапиришга уринди. Окибатда рус тилини урганишимга тугри келди. Узбекларда хориждан келганларга рус тилида гапириш одат булиб колибди.

Майли, бу бошка масала. Яна кайтайлик юкоридаги мавзуга. Америка учун учокларида маълумотни инглизча билан баробар узбекча ёки туркча бериш жуда осон масала. Лекин зехният бунга йул бермайди. Зехният Американинг кудратини, буюклигини курсатишга ундайди. Буни хис килган ва бундай холатлардан нафратланган хамда дунёдаги барча уйинлару кулфатларга Американи сабабчи килиб курсатувчилар буларнинг парда оркасида махсус бошкарувчилар бор, деб уйлайдилар. Аслида ундай эмас. Агар "Дельта" ширкатига хукуматнинг кайси бир идорасидан сим кокиб, "Сен факат инглиз тилида маълумот берасан. Учокнинг ичида бошка тилларда хабар бериш ман этилади", дейилганда, табиийки, том аксини курган булардик. Чунки уша ширкат узини хакоратланган хисобларди ва хукумат ички ишларимга аралашмокда, дея газабланарди. Хамда унинг зиддига одим отарди.

Бир учокда маълумотлар таржима килиниши ёки килинмаслиги учун шунча гап - "Ота гури кози хонами?" дегувчилар хам топилар. Шу боис такрор айтмокчимизки, гап учокда ёки маълумотлар берилган тилда эмас, гап зехниятда.

Агар уз мамлакатининг шарафини озгина булса-да химоя килишини сезса ёки миллатининг кудратини курсата оладиган ишни канча огир булмасин хар бир америкалик жон дили билан адо этади. Хатто бу унинг шахсий манфаатига путур етказсада.

Хуш, зехниятга каерда ургатилади? Узбекистонда болалар богчасида жажжиларга мамлакат мадхияси ёдлатилади, энди укишни бошлаган болакайдан тортиб кузидан нур кочган оксоколга кадар Президентнинг китоблари укитилади, хафтада икки марта сиёсий машгулотлар ва аттестациялар утказилади, шоирлари тинмай сайраб турадилар, радио, телевидениеси, мафкура, миллат, Президент дея такрорлаб турилади-ю нега бу миллат зехниятида Ватан севгиси уйгонмайди? Америкада болалар богчаси ёки мактабда мадхия ёдлатилмайди ёки Президент китоблари укитилмайди. Укув даргохларида Президентнинг фаолияти тортишилади. Мамлакатнинг дунёдаги урни тортишилади. Хукуматнинг Ташки сиёсати тортишилади. Хеч ким биз дунёнинг энг кучли мамлакати, бизнинг Президент дунёнинг энг аклли одами деб мактанмайди. Америкада агар Президент санъатни куллаш хаккида фармон эълон килса, эртасига бутун санъаткорлар тупланиб унга ташаккур мактуби ёзмайдилар. Чунки улар бу Президентнинг кундалик иши эканлигини ва бунинг учун узларининг хисобларидан маош олишини яхши биладилар.

Давлат, мамлакат номи ва атрибутлари билан узок йиллар яшаши мумкин, балки байроги тинимсиз хилпираб турар. Лекин унинг хакикий мамлакатга айланиши халкига, яна хам тугрироги халкининг зехниятига боглик. У "Менга нима" дея зарралардан куз юмса, охир окибатда Куёшдан куз юмади. "Менга нима" дея вокеа - ходисалардан куз юмса, охир окибатда узидан куз юмади. Америкадек булишнинг энг биринчи шарти ана шу "Менга нима" деган ярамас хасталикни енгишдир.

АЛ-КИССА: Сен бир бурда нон ва бир ховуч шакарни зехният деб билдинг, мен эса сени куткармокни. Иккимиз хам хато килдик. Чунки Сени Сендан бошка хеч ким куткаролмайди.


МАДАНИЯТЛАР ЧОРРАХАСИ
Азим ва поёнсиз Тинч океанининг шаркий киргогида жойлашган Портланд шахрида Орегон штатининг Симфоник Консертлар Саройига таклиф килишди. Рахманинов ва Шостакович симфония-ларининг ижро кечаси экан. Таклиф килинганлар орасида нафакат инглизлар, балки унлаб миллат ва элатларнинг вакиллари бор эди. Хашаматли ва гузал накшлар билан безатилган саройдаги шовкиннинг урнини дирежёрнинг кулига камчисини, яъни таёкчасини олиши билан кириб келган сукунат коплади.

Турли маданиятларга оид, тугрироги, узларида турли маданиятларни яшатган инсонлар яквужуд булиб Шостаковичнинг бешинчи симфониясини тингладилар. Навбат Рахманиновга келди. Нафакат муаллиф исми шарифида, балки мусикасида хам кандайдир Шаркка якинлик бор. Дирежёр таёкчасини кутариши билан скрипканинг ингрок саси ёйилди. Сунг бу сасни пианинонинг уйинкарок товуши юлиб кетди. Бирдан вилончелнинг титрок оханги олдинга утди, аммо у контрабасснинг бугик сасига коришиб, уммонда гарк булгандек, оханглар куйнига сингиб кетди. Аввалига гайриодатий туюлган овозлар бирдан уйгунлашиб сокин уммон устида оркама орка келган тулкинлар каби бир йулга кирди.

Симфония тулкинлари туйгу киргокларига урилар экан аллакандай хис тийран, тиник ва дарин уммоннинг сехр ипларига осилди. Уртада омонсиз кураш бошланди. Тафаккурнинг тахмонларидан калкиб келган куч бу хисни тизгинлаб ортга торткилай бошлади. Ортда мозийнинг битикларидан саслар уларок оёкка калккан кичкириклар аввал фарёдга, сунг хайкирикка айланди. Урхон битиклари тилга киради: УЗЛИГИНИ УЗЛАГАН КЕЧИККАН ОДАМДИР. УЗЛИГИНИ АСРАГАН УТМИШИНИ УЛДИРМАГАН, КЕЛАЖА-ГИНИ БЕШИГИДА БУГМАГАН ИНСОНДИР.

Узлигим, деб йигладим,
Сенга топинар экан,
Узлигим, деб йигладим,
Бошим чопилар экан!





Урхон битикларидан келгани каби калбда уйгонган бу сас бутун туйгуларни жумбушга келтиради ва бугуннинг хайкиригига айланади:

Узлигим, деб хайкирдим,
Довул, бурон эсса хам.
Узлигим, деб хайкирдим,
Килич бошни кесса хам !





Тафаккурнинг деворларига Абу Наср Фаробийнинг сатрлари ёзилади гуё: Сен бокийсан, аммо хиснинг ортидан кетсанг фонийга айланасан ва гарибликлар куйнида онийдан йуколасан. Хатто мозор тошингни бошкалар у ёкда турсин, узинг хам кидириб тополмайсан...

Симфониянинг шиддатли бонги мозийдан келаётган бу нидони ютиб юборади, гуё. Тулкинларга кушилиб, гох куриниб, гох гарк булиб , гирдобнинг панжасидан кутилмок учун мужодалага кирган бу нидони куткармокка, ёрдамга келгандек, Абу Райхон Беруний хазратларининг ёдгорликлари оёкка калкади. Залворли, огир тошли, босик бир сас долгаларни парчалаб юборади: Замин уммонларнинг куриган нуктасидир. Замин инсонларнинг улгайган маконидир. Замин курашга кирганларнинг суянган тоги, жони-жахонидир...

Симфония тобора юксалиб борар экан, бу улкан тогни хам кумиб юборишга уринади. Аммо тог шу кадар мустахкамки, унинг пойини емирмокка симфония ожиз эди. Тог шу кдар юксакдаки, уммон хар канча юкорига талпинмасин, барибир унинг оёкларига бош куярди.

Ва... тог ортидан "Чули ирок"нинг киличдек уткир тигли оханглари мудраган туйгуларнинг юрак пардасини тирнаб, улган хислар устидан фарёд тортиб, нолаларни гирёнларга кумиб, эзгиловчи устунлиги билан борликка хукм эта бошлайди."Чули ирок"нинг мунис ва маъсум хайкириги "Муножот"нинг оловли овози билан кучланади, "Муножот" охангининг карвонида не-не жахонгирлар, сохибкиронлар, давлатмонандлар, юртбоши-лару элликбоши, унбоши ва шоири замонлар куллари, оёклари занжирланган холда дардлар ортидан судрала- судрала келардилар.

"Муножот" инсонни эзиб-эзиб бир нуктага, бир заррага айлантириб юборар экан, унинг зулмидан заррага айланган инсон не-не кудрат сохибларидан устунрок кучга эга эканлигини англайди. Чунки у зарра хиссларга кул булмайди ва факат "Муножот"нинг кулидир у!

"Муножот"нинг ортидан "Тошкент ироги", сунгра "Сегох" ва "Самарканд ушшоги" ундан сунгра эса "Наво" окиб кела бошлайди. Бу куч, бу кудрат олдида буйин эгган симфониянинг тулкинлари тобора синиб, уз гушасига чекила-чекила, бордик куйнига сингиб кетди ва залда гулдурос карсак янгради.

Инглизлар, испанлар, японлар, руслар, украинлар, хуллас ок танли-ю кизил танли-ю кора танли инсонлар бир вужуд булиб Рахманинов симфониясини олкишлаётган эдилар. Бир кун улар "Чули ирок"ни, "Муножот"ни хам олкишламокларини истарди кунгил. Аммо каёкда?! Атлантиканинг нарёгида, Хинд уммонига якин бир ерда бу соатда Узбекистон ухлаётган эди. Америка эса уйгок, оёкда. Узбекистон балки дарин уйкудан сунг ёлгон туш огушида... Балки тушнинг мудрокликка айланган бир пайти бу. Чунки Куёш чикиб келмокда... уни уйготмок учун!

АЛ - КИССА: Сен уйкуни севдинг, уйку улим эканлигини била-била, Мен эса Сени уй-готмок истадим, хали бери уйгонмаслигингни била-била...

(Давоми келгуси сонда)