Журнал Ҳаракат №4 (15) 1998. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

(Суз боши урнига) - Энг буюк аскар бизим аскар.
Истанбул аэропортига кеч булганда келдик ва тез орада Истанбул автовокзалига йул олдик. Куча тула одам. Бирок мени бир нарса жуда таажжублантирди. Кучаларда 15-20 тадан булиб юрган йигитларнинг куп сонли гурухлари нималарнидир айтиб, кичкириб, уйин-кулгу килиб юришарди. Куп гапларига тушунмасамда, аммо бир гапни укиб олиш кийин булмади:

- Энг буюк аскар - бизим аскар!

Одатда тудадаги бир йигит бу хитобни бакириб айтардида, унинг кетидан барча огайнилари жур булиб, улар хам бакирган холда уша хитобни такрорлар эди. Хар бир туда елкасида бир йигитни кутариб юрар, тепада утирган йигитни тудадаги йигитлар галма-галдан елкаларига олар эди. Тудаларнинг хар бирига кичик бир гурух музикачилар, аксарият холда битта барабанчи, битта сурнайчи, эргашиб юришар эди.

Бу холни куриб, мен Истанбулда истикомат килувчи шеригимдан:

- Булар ким, нима килишаяпти? - деб сурадим.

- Хозир йигитларни армияга чакириш даври, огайниларининг елкасида утирган йигитни дустлари ва кариндош-уруги армияга кузатишаяпти, - деб тушунтирди хамрохим.

Мен кизикиб колдим. Армияга кузатишдаги оммавий хурсандчилик мени лол килиб куйди. Бирок мени хакикий лол килган нарса йигитларнинг: «Энг буюк аскар - бизим аскар!» - дея бутун вужуди билан хайкираётгани эди.

Куп хаёлларга бордим. Менинг мамлакатимда хам йигитлар уз дустларини армияга ана шундай тантана билан кузатишармикин? Улар хам вужудидан чикариб: «Энг буюк аскар - бизнинг аскар!» - дея хайкиришармикан?...

Бекмурод Норалиев тугилиб усган жонажон Ангренидан армияга чакирилиб, Жиззах шахридаги бир харбий кисмга жунатилди. У 1997 йил 21 октябр куни харбий кисмга етиб келди ва уз бурчини утай бошлади. Олти кундан кейин уша харбий кисм ходимлари Бекмуроднинг улигини ота-онасининг кулига топширдилар. Хизматга жунагандан бир хафта утгач, яъни 28 октябр куни Бекмурод Норалиев уз кишлогига дафн этилди. «Энг буюк аскар - бизнинг аскар!» - дея хайкириши керак булган ота боласининг улигини куриб:

- Мен углимни соппа-сог жунатган эдим-ку! Нега уни улдириб олиб келиб топширишди? - деб хайкирди. 59 ёшли Уринбой ака ва 57 ёшли Угилой опа Норалиевлар олти нафар боласини канчалик кийинчиликлар билан вояга етказганини уларнинг узи ва Оллох билади. Ун саккиз йил ювиб-тараб тарбиялаган боласини бир хафта ичида «узини осиб улдирди» дея улигини топшириб кетишса, кандай ота-она чидайди!

Бекмуроднинг улигини олиб келишган одамлар ота-онасига хеч кандай хужжат беришмаган, тиббий экспертиза утказилмаган, унинг улимининг хакикий сабабини айтиш урнига «углингиз узини-узи осди» деган жавобни айтишган. Уйнаб-кулиб юрган ёш йигит бир хафта ичида узини-узи осса, у кандай шароитга тушган булиши керак? Узини-узи осишни мулжаллаган одам армияга олиб кетишларини пойлайдими? Агар Бекмурод хакикатан хам узини-узи осган булса, бир нарсани аник айтиш мумкин: у узини осадиган шароитга туширилган, яъни унга зуравонлик, жабр-зулм утказилган. Бирок Бекмурод узини-узи осганига ишониш кийин. Бекмурод узини-узи «улдирган» кун уша кисмда яна икки аскар улган - буни мен Жиззахга борганимда эшитдим.

Бекмурод улдирилган 03195 ракамли харбий кисм Жиззах шахрининг Саноат зонасида, Кангли кишлогининг ёнгинасида жойлашган. Бу харбий кисмга Хамид Олимжон номли ижара-ширкатлар бирлашмасига карашли Токчилик кишлоги хам якин. Мен 1995 йили мазкур харбий кисмдан 500 метр нарида дехкончилик килганман. Йил давомида солдатларнинг хаётини кузатганман. Харбий кисм хаёти инсонни дахшатга соладиган даражада таассурот колдиради. Аскарларнинг аксарият кисмида эски-туски кийим ва пояфзал, бирининг бошида эски панама булса, иккинчисининг бошида эса эски фуражка, бирининг оёгида йиртик этик булса, иккинчисида эса эски ботинкани курасиз. Кир, искирт кийим-кечак кийиб юрган аскарларни куриб чукур ачинасан, киши.

Бир кечаси 3-4 аскар менинг вагонимга нон сураб келишди, уша куни кисмда нон хам, овкат хам булмаган экан. Мен уларга икки буханка нон, бироз памидор ва бодиринг бериб юбордим. Аскарлар факат менинг олдимга эмас, балки уша атрофдаги кишлокларга оралаб нон сураб юришади. кишлок одамлари бирор иш килишмокчи булишса, мардикор бозорга бориб юришмайди, харбий кисмга бориб офиcерлар билан гаплашиб 5-10 та аскарни олиб кетишади. Аскарлар факат корин туйдириш учунгина лой ишларини килишади, гишт ёки гувала куйишади, ер чопишади, ахолининг ховлиларидан тележка-тележка ахлат, мол гунгини ташиб чикишади. Баъзилари хафталаб эмас, балки ойлаб бировларнинг хонадонида яшаб хизматини килишади. Масалан, Х.Олимжон номли ижара-ширкатлар бирлашмаси раиси Муминжон Коххоровнинг хонадонидан йиллаб 10-15 аскар узилмайди. Аскарларни ишлатиб у угилларига дангиллама уйларни тиклади, аскарлар унинг ховлисида унлаб бурдоки куй ва молларни бокишади, ховли ишларини бажаришади.

Бошка вилоятлардан уз болаларини куришга келган ота-оналар купинча уларни кисмдан топа олмай, сарсону-саргардон булиб, Кангли, Аршли ва Токчилик кишлокларида ховлима-ховли юриб болаларини излашади. Бу холат, табиий, ахоли кузида армия тушунчасини тамом кадрсизланишига олиб боради. Шунинг учун хам 03195 ракамли харбий кисм атрофида яшовчи одамлар унга халкни, давлатни химоя килувчи армия деб эмас, балки текин ишчи кучи, мардикорлар макони сифатида карашади. Харбий кисмда эскидан мерос булиб колган «дедовхина» авж олган. Совет даврида одатда миллат миллат билан муштлашса, мустакил Узбекистон армиясида вилоят вилоят билан муштлашади. Пахта даласида икки букилиб мехнат килаверганидан майдалашиб кетган йигитчалар аскар кийимида хам аскарга ухшамайди. Одамлар огзидан: «Битта афгон жангчиси мана шу шоввозларнинг юзтаси билан бемалол уриша олса керак» деган гапларни масхараомуз айтишганини куплаб марта эшитганмиз.

Бизнинг Токчилик кишлогимиздан армияга кетиб, Чирчикда хизмат килган бир йигитча, узининг гапига караганда, хаммаси булиб уч ой хам хизмат килмаган. У кисмда бир неча марта калтаклангани учун уйига кочиб келди. Бошликлар телеграмма беришгач, отаси уни кисмга куйиб келди. Бу хол бир неча марта такрорланди. Кейинчалик у кисмдан кочса хам уйига келмаган, Чирчикда баъзи хонадонларда яшаб кора мехнатини килиб юраверган. Телеграмма келавергач, отаси углини излаб Чирчикка борган ва катта кийинчиликлар билан углини топган. Бу вокеа хам бир неча бор такрорланган. Охир-окибат йигитчанинг ишига харбий прокуратура аралашди, йигитча камалиб кетишига сал колди. Шунда хам айб инсон боласи дош бериши кийин шарт-шароит яратиб куйган харбий кисм бошликларига эмас, балки оддий мехнаткаш боласига куйилди.

Нега Туркияда йигитлар шу кадар шодиёналик билан армия хизматига жунашади? Туркияликлар билан булган сухбатларда мен мазкур саволга жавоб аникладим: армияда хизмат килиш бу мамлакатда шу кадар шараф хисобланар эканки, ёш йигитлар эсини танигандан бошлаб армия хизматига кетишни орзу-хавас килиб юришар экан. Армиядан чакирув когози келса, бу нафакат йигитга, балки унинг оила аъзолари, кариндош-уруглари ва дустларига хам байрамона кайфият келтирар экан. Одатда армияга чакирилган йигит чакирув когозини олгач хизмат киладиган кисмга узи борар экан. Махаллий хокимият унга йулкиранинг тахминан 2/3 кисмини берар, колганини армияга кетаётган йигит уз ёнидан сарфлаб кетар екан.

Истанбулдан Кастамону шахрига кетаётган биз минган автобусга армияга чакирилган 2-3 та йигитлар минишди. Уларнинг ота-оналари, дустлари минган бир неча енгил автомашиналар Истанбул ортда колгандан кейин хам 20-30 километр автобус оркасидан колган эмас. Енгил автомашинадагилар йул давомида уйин-кулгу билан, баъзи йигитлар ярим белигача машина деразасидан гавдасини чикарган холда уйнаб, дам автобуснинг олдига утиб, дам ёнида юриб, уз болалари ва дустларини кузатишар эди.

Биз Туркияни у бошидан бу бошига кадар уч марта автобусларда кесиб утдик, купгина жойларда харбий гарнизонлар ёнидан утатуриб, тухтаб уларни тамошо килдик. Харбий гарнизонларни куриб хайратланасан, киши. Шу кадар тозалик, шу кадар гузаллик, шу кадар нафис курилишлар ва манзаралар. Аскарларнинг кийим-кечагига караб одамнинг кунгли кувонади. Туркларнинг гапига караганда, турк армиясида «дедовшчина»га ухшаш ходиса йук экан. Бу табиий хол - турк армиясида хизмат килиш шу кадар эъзозланса, шу кадар одамлар томонидан кадрланса, хизматга кузатиш шу кадар байрам тусига айланса, аскарларни кугирчокдек кийинтириб, гарнизонларни кутичадек безатиб куйган булса, у ерда «дедовшчина» нима килсин?

Мен 1992 йил «Жамиятни бекарорлаштирувчи учта фактор» деган бир макола ёзган эдим. Афсус, республика матбуоти бу маколага эътибор бермади. Уша пайтларда Узбекистонда хали Россия армияси турар, мамлакатимиз хали хам Россиянинг валюта системасида эди. Шу маколада мен жамиятни бекарорлаштирувчи учта асосий фактор, яъни армия, пул ва рус факторлари хакида фикр юритиб, тезлик билан колониал система армиясидан воз кечиб, миллий армияни шакллантириш зарурлигини ёзган эдим.

Туркия армияси рухидек тарбия топган миллий армияни тузиш, турган гап, халк кузи унгида хукуматнинг обру-эътиборини оширар эди. Албатта, бундай армияни барпо этиш осон ва тез бажариладиган иш емас - бу тушунарли, бирок айнан шу йуналишни танлаш энди демократия сари кадам ташлаётган Узбекистон учун зарур эди. Бирок Узбекистон хукумати демократик давлатлар армиялари, хеч булмаганда Туркия армияси тажрибаларини танлаш урнига миллатни миллат билан, вилоятни вилоят билан уриштирадиган колониал армия «тажрибалари»ни танлаганига афсусланаман. Узбек армияси таркибида асосий постларни эгаллаб турган, ва хатто харбий кисмларда хизмат килаётган колониал армиядан колган зобитларнинг самимийлиги, сидки-диллилигига мен шубха билан карайман. Армияни шакллантириш мамлакатдаги демографик холат, мамлакат худудининг улчамлари, душман кайфиятидаги узок ва якин кушни ва кушни булмаган давлатларнинг мавжудлиги, мамлакатнинг иктисодий ахволи ва бошка бир катор факторларга боглик. Узбекистондаги харбий кисмлардаги умумий ахволдан келиб чикиб, Узбекистон учун харбий хизматга хар йили чакириладиган микдорда аскар зарурми? - деган саволни куйиш мумкин. Утиш давридаги иктисодий ва бошка кийинчиликларни хисобга олганда армияни шакллантиришда «оз булсин, бирок соз булсин» принcипига амал килиш фойдали эмасмиди? Миллий армияни шакллантиришда нега кур-курона совет (Россия) армияси анъаналари асос килиб олинди? Шу ва шу каби саволлар факат мени эмас, балки бошка куп одамларни ташвишлантираётганига мен гувох булдим.

Армиямиз эски колониал армия тажрибасига таянишни давом эттирар экан, унинг даккиюнусдан колган ва зуравонликка асосланган укитиш, тарбиялаш, иш юритиш ва бошка услубларидан фойдаланишни давом эттираверар экан, Бекмуроддай бегубор йигитларимизнинг уликлари ота-оналарининг кулига топширилаверади. Биз юкорида ватан химояси учун кетаётган ёш йигитларнинг энг мукаддас хукуки - яшаш хукуки топталиб, у бир кадар йигитларимиз учун фожеа билан тугаётганига битта мисол келтирдик, холос.

Биз Узбекистон Инсон Хукуклари Жамияти олдида аскарларнинг хукукларини химоя килишдек катта вазифа турганини сезиб турибмиз, ва уз фаолиятимизда ана шу вазифага хам эътиборимизни каратамиз.

ТОЛИБ ЁКУБ
Узбекистон Инсон Хукуклари
Жамияти Бош котиби


Тахририятдан:
Журналимиз сахифаларида Узбекистон армиясининг муаммолари тугрисида жиддий тадкикотларга асосланган маколалаор нашр этиш режалари бор эди ва хозир хам бор. Уларни якин келажакда амалга оширишга харакат киламиз.

Толиб Ёкубнинг миллий армиямиз тугрисидаги ушбу фикр-мулохазаларини шу жиддий мавзуни мухокама этишга чакирик сифатида кабул килдик ва уни "Суз боши урнига" деб аталган кириш рукнимизда беришга карор килдик.

Узбекистон мухолифатининг вакиллари, биринчи навбатда "Бирлик"чилар, армия ичидаги муаммоларни Совет замонидаёк кун тартибига келтириш учун харакат килганлари купчиликка маълум. "Бирлик"чилар мустакиллик арафасида Узбекистон рахбариятини келажак армиямизнинг асосларини яратиш учун фаолиятга чакирдилар.

Уша пайтдаги жумхурият хокими, Узбекистон компартиясининг биринчи секретари Ислом Каримов бу масалага эътибор беришни истамаган эди. Курамиз, президент Ислом Каримовнинг бугунги позицияси кандай экан.

Хамма укувчиларимиздан бу масаладаги фикр-мулохазаларини кутамиз.