Журнал Ҳаракат №3 (18) 1999. Жамият муаммолари
Ёдгор Обид - Поп Гапон ва Узбекистон «зиёлилари» (Иккинчи сухбат)
Адолат никибини кийган ёвузликдан ёмони йук.

Уз куринишидаги ёвузликка карши курашишга нисбатан адолат, эзгулик никобига яширинган ёвузликка карши курашиш кийинрок экани, узига хос ва мос стратегиялар куллашни талаб килиши хакида гапириб утириш арзимас эзмачиликдай куриниши мумкин. Мени жуда куп гунохларда айблаб келган ва айблашни яхши курадиган биродарларимизга тиллари кичигини бостириш учун яна бир имкон яратмокчиман. Бошкача айтсам, менга даврадош булишини истаганлар билан ута оддий куринадиган, «арзимайдиган» нарсалар хакида фикрлашмокчиман.

Шунингдек, мамлакат ахолисининг катта кисми кулламаса, хеч кандай куч хокимиятга келаолмаслиги хам оддий куринишдаги хакикатлардан бири. Албатта, ташки куч ёрдамида хокимиятга келиш холлари бундан мустасно. Хокимият учун кураш кетаётган даврда халк кайси ва кандай сиёсий кучни куллаётганини билиши керак. Билиш учун кузи очик булиши шарт. Кузи очиклиги эса сиёсий онг даражасини курсатади. Сиёсий онг - уз навбатида сиёсий фаолликка олиб келади. Сиёсий фаолликка эришабилган халкнинг узи - сиёсий кучга айланади. Шу уринда «Бирлик» халк харакати халкнинг сиёсий фаоллигини оширишни узининг асосий вазифаларидан бири сифатида белгилаб олгани хамда шу йуналишда уз фаолиятини давом эттираётгани характерлидир. Бу сиёсий курашнинг энг тугри, энг маданий йули эканлигини хатто «Бирлик»нинг энг ашаддий ракиблари хам тан оладилар. Факат сиёсий кучга айланган халкгина уз вакилларини, узи билган, синаган, ишонган номзодларини хокимият учун курашда куллаш, каттик туриб химоя килиш даражасида булади.

Ислом Каримовнинг узи хам, унинг атрофдаги хайбаракаллачилари хам тушуниб-тушунмай, хар йигинда такрорлашни яхши курадиган шоир Чулпоннинг «Халк» шеъри, аслида, уларга хизмат киладиган шеър эмас, балки сиёсий фаолликка эришиб, сиёсий кучга айланаолган халк хакида. Сузимиз исботи учун шеър матнини яна бир назардан утказиб курайлик (Таъкидлашлар муаллифники. - Тах.):

Халк денгиздир, халк тулкиндир, халк кучдир,
Халк исёндир, халк оловдир, халк учдир,
Халк кузгалса куч йукдирким тухтатсин,
Кувват йукким, халк истагин йук этсин,
Халк исёни салтанатни йук килди,
Халк истади, тож ва тахтлар йикилди...


Халк истаги: Озод булсин, бу улка,
Кетсин унинг бошидаги куланка,
Бир козголур, бир купирар, бир кайнар,
Бир интилур, бир ховликар, бир уйнар,
Йукликнида, очликнида йук этар,
Уз юртини хар нарсага тук этар...


Бутун кучни халк ичидан олайлик,
Кучок очиб халк ичига борайлик!


Чулпон юксак истеъдодли шоиргина эмас, сиёсий сезгиси бор зукко инсон хам булганлигини шу шеърида куриб турибмиз. Бу шеъри билан у «халкимиз шундай кучга айланган» деяётгани йук. Биз белгилаган мисраъларга эътибор беринг:
«кузголса»,
«кузголур»,
«интилур», «ховликар»,
«уйнар»,
«халк ичидан олайлик»,
«халк ичига борайлик».


Тилшунослик нуктаи-назаридан карайдиган булсак, мазкур феъллар келажакни, умидни, орзуни билдиради. Шоир уз халкини сиёсий фаол халкка айланишини истайди. Бунинг учун «халк ичига борайдик, кучни ундан олайлик» дея халкдан ажралиб колган хаёлпараст зиёлиларга даъват килаётир.

Афсуски, шоирнинг орзуси, умиди руёбга чикмади. Сиёсий уйгониш, сиёсий кучга айланиш жараёни сунгига етмади. Уша пайтда халк рус инкилобидан нажот кутди ва алданди. Алданишининг узи факт сифатида сиёсий онг ва сиёсий фаолликнинг етишмаслиги окибатидан келиб чиккан маглубиятдир.

Кейинги пайтларда рус адабиётчилари, сиёсатшунослари, тарихчилари рус инкилоби «тарихий тасодиф» окибатида ютиб чиккан, аслида бундай булмаслиги керак эди, мазмунидаги фикрлар билан чикабошладилар. Худди шу фикрни Узбекистонлик касбдошлари хам (рус зиёлилари фикрларига эргашиш ва такрорлаш одатларини тарк этолмаганлари сабабли булса керак) тинимсиз такрорлайбошладилар. Гуё шу билан руй берган факт-вокеълик узгариб коладигандай.

Факт шуки, большевиклар галаба козонди ва хокимиятни эгаллади. Эгалладигина эмас, уни керагича мустахкамлаб, узок вакт кулда тутиб турди. Бу билан мен тарихий ходисалар жараёнини соддалаштирмокчи эмасман. Факат уни кай томонидан караманг, якуний хулоса шундай булганини айтмокчиман.

Асли гап – нега шундай булганида.

Сухбатимиз аввалида айтганимиздек, эзгулик никобини кийган ёвузлик, яъни, мунофиклик, айникса, сиёсий мунофиклик, хар кандай мамлакат ёки халк такдирига таъсир утказаоладиган катта хатарли кучдир. Бу куч инсоният тарихининг аввалидан бугунига кадар яшаб келаябди, тажрибалари асосида мустахкамланаяпди. Турланувчан, узгарувчан, кулга илинмас, назарни, фикрни чагитувчи шаклларга эга булаябди. Асли унинг шаклларини – шаклсиз шакллар дейиш мумкин.

«Бакара» сурвсининг 4-оятидан бошлаб, Куръони-Каримнинг охирига кадар, махсус «мунофикун» сурасидан ташкари хам куп марта мунофиклик хакида таъкидлар такрорланиши бежиз эмаслигини айтиб утириш ортикча. Бу оятларда мунофиклар ва мунофикликнинг канчалик хавфли эканлиги, улардан эхтиёт булиш зарурлиги, ишонмаслик кераклиги укдирилади.

Шу кунларда Европада бир гурух зиёлилар Гитлерчилик жиноятларида немис халкининг хам иштироки бор эканлигини тасдиклаш йулида иш олиб бораябди. Куплаб мамлакатлар буйлаб кучма кургазмалар, фильмлар, турли ашъёвий далиллар, фотосуратлар намойиш килишади, лекциялар укишади. Халкнинг Гитлер ва Гитлерчилар берган мунофикона ёлгон ваъдаларига ишонганини, алданганини айтишади.

Тугри, халк кудратли куч. Аммо алданиши мумкин ва бу хол тарих давомида куп такрорланган. Сталин даврида Сталинни, Гитлер даврида Гитлерни, бугунги «Бошизм» тузими даврида, тарихчи ва сиёсатшунос Абдурахмон Авторхонов таъбири билан айтганда, Сталиннинг улимолди сулагидан пайдо булган минглаб майда-майда сталинчаларнинг бири – Ислом Каримовни хам куллаб турибди. Бу ёвуз кучларга карши мухолиф кучлар доим камчиликни ташкил килган. Халкни ишонтираолган мунофиклик устун келган. Факат уларнинг маглубиятгина халкни бу жоду-сехрдан халос килган. Ва Узбекистонда хам хадемай шу хол такрорланади. Бунинг учун мухолифат бажариши лозим булган баъзи шартлар, ошиб утиши керак булган давонлар бор. Бу хакда - кейинрок.

Большевизмнинг, фашизмнинг, Бошизмнинг хокимиятга келишида халк уларни куркканидан кулламаган эди. У пайтда куркув булмаган. Куркув кейин, килиб куйган ишлари окибатини курганларидан кейин пайдо булди. Аввал халк ёлгон ваъдаларга, яъни, эзгулик никобидаги ёвуз кучларга ишонди.

Мухаммад(А.В.С.) Оллохнинг пайгамбари эди ва Оллох нозил килган сураларига, унинг иродасига амал килиб, мунофикларга ишонмади, уларга карши курашаолди. Нихоятда мушкул ишни адо этди, тарафдорларини, дин ихлосмандларини купайтирди. Шу хол асосида Ислом дини оёкка турди. Айтиш керакки, мунофикликка ишонмаслик, унга карши туришнинг узи кийин нарса. Бу кучли ирода талаб килади.

Лекин халк пайгамбар эмас.

Уни ишонтираолиш ёки ишонтираолмаслик мумкин. Ким купрок ишшонтираолса, халк ушанга эргашади ва уша томон курашда устун чикади. Бу оддий куринган гаплар – аслида бажарилиши мураккаб вазифаларни келтириб чикарувчи аччик хакикатдир.

Демак, харбир сиёсий гурух, партия, харакат – харбир одамнинг ишончини козониш учун кураш олиб боради.

Урни келганда айтиб куйгим келди. Узбек тилида карама-карши маъноларни билдирувчи икки суз бор: Булар «тинчлик» ва «кураш» сузларидир. Мантикан бу икки суз хеч качон бирикмайди. «Тинч кураш» бирикмаси, мантикан нотугри бирикмадир.

Ё курашиш керак, ё тинч юриш керак. Кураш тушунчаси эса «уруш» эмас. Уруш курол ишлатиш йули билан олиб бориладиган харакат. Бирлик халк харакати уз фаолиятининг бошидан бошлаб куролли харакатга карши булган ва тугри килган. Аммо хар кандай сиёсий гурух ёки партия «тинч юриш», «тинчгина ётиш» учун тузилмаганидек, Бирлик халк харакати хам хеч качон узининг танлаган йуриклари асосида курашдан воз кечмаган.

Бу - сиёсий кураш. Хатто машкур Махатма Гандининг «карши харакат килмаган холда норозиликни намойиш килиш» хакидаги таълимоти хам аслида кураш усуллари хакидаги таълимотдир. Сиёсий карашлари ва сиёсий фикрларини ифода этиш, хох ёзма, хох огзаки шаклда, харбир кишининг инсоний хукуки экан, уни чегаралаш ёки такиклаш инсон хукукини бузиш хисобланади. Умумжахон инсон хукуклари декларацияси фикр, суз, матбуот, информация олиш ва таркатиш эркинликлари таъминланишини талаб килар экан, шу билан сиёсий курашларнинг очик, халол булишини назарда тутади. Маълумки, бу куринишдаги очик-халол курашга эзгулик никобидан фойдаланиб, хокимиятга келган ёвуз куч – мунофик ва аслида жинояткор хукумат тоб бераолмайди. Хар кандай усул билан булса хам фикр ва суз айтиш имконлари, информация йуллари ва бошка воситалар олдини тусишга уринади. Хозирги Узбекистон хукумати, ёки умуман Коммунистик тузум учун информация – хар кандай амалий куролдан хавфлирок булиб келган. Информация йулини халкдан тусиш, факат уз фойдаси учун фойдаланиш борасида хеч нарсадан тоймаган. Фашизм, большевизм элементларини борлигича узида мужассамлантириб олган бугунги Узбекистон Бошизми бу борада уз издошларидан анча илгарилаб кетди. Бунинг тугрилигига ишонч хосил килиш учун сунгги 7 йиллик киска давр вокеаларига, руй берган ва руй бераётган конли фожеаларга, бугунги узбек матбуоти, бошка оммавий воситалари ахволига бир бор назар ташлаб утишиниг узи кифоя.

Мен юкорида «Сталиннинг улимолди сулагидан майда-майда сталинчалар» каторида Узбекистон президенти номини эслатиб утгандим. Бежиз эмас. Сталин биографиясининг тахлилчиларидан Борис Суварин ва Абдурахмон Авторхоновлар ахлок-фалсафа борасида утган асрда яшаб ижод килган Италиялик Макиавелли ва Германиялик файласуф Ницшеларни у худо урнида курганлигини, бутун фаолиятини улар билдирган фикрларга мослагандай эканлигини ёзадилар.

«Тарихий мавжудликнинг етакчи принципи – хокимиятга интилишдир» деган назарияни уртага ташлаган Ницше бу фикрини давом эттириб ёзади: «Хокимиятга эришиш йулида зуровон, таъмагир, кулликчи, магрур булинг ва шароитга караб хатто бу сифатларнинг узингизга мужассамлаштираолинг» (1997 йили Москвада чоп этилган Ницшенинг «Воля к Власти» китобидан эркин таржима). Эътибор берган булсангиз, гап сухбатимиз мазмунига алокадор – хокимият учун кураш йулида хар кандай мунофикликдан хазар килмаслик хакида кетаябди.

Бирлик халк харакати Узбекистон мустакиллиги даъвосини бошлаганда И. Каримов кандай позицияни тутганлиги, «Биз кандай мустакил буламиз, копга тушгандай бугилиб уламиз-ку» деган гаплари, кейин бу гапини Жамол Камол, Барот Бойкобилов, Абдулла Орипов, Лазиз Каюмов каби куплаб ялокхур «зиёлилар»и бурттириб юрганлари хали халкнинг ёдидан кутарилмаган булса керак. Ислом Каримов ва унинг югурдаклари «хали куп корлар ёгиб, излар босилиб кетади» десалар янглишадилар. Ёккан кор эриб хам кетади ва у вактинча яширган излар яна очилиб колаберади.

Узбекистон президентининг «аввал тутим сайрасин, кейин узим айтаман» кабилидаги бир услуби бор. Аслида у кадар янги эмас, КГБ узок йиллар куллаб келган услублардан бири. Одатда КГБнинг миш-миш таркатувчи махсус гурухига ишора келади. Бу гурух аъзолари асосан номенклатурадаги зиёлиларга - турли редакцияларнинг катта-кичик бошликлари, ижодий ёзувчилар, композиторлар, рассомлар ва бошка ташкилотлардаги махсус «зиёлилар»га бу ишорани етказадилар. Карабсизки, орадан куп утмай «юкори ишораси» мазмунида гап–сузлар, ёзмалар бутун улкани тутиб кетади. Тути-зиёлилар ишорани уринлатиб бажарадилар. Аммо «Узбекистон мустакил яшаолмайди» деган гапни айтишда, Каримов, уша пайтларнинг кайнок мухитида эсанкираброк колган эди шекиллик, тутиларидан олдинрок узи сайраб куйганди.

Мен «Ёзувчилар Союзида» шеърият буйича адабий маслахатчи эдим. Жамол Камол хонамга кириб, «Хеч уйлаб гапиришни биласанларми узи! Кичкина халкмиз. Бир томондан Хитой, бир томондан Эрон, бир томондан Озодбекнинг аскарлари бостириб келиши мумкин. Ким химоя килади бизни! Яна кунимизга факат Россия ярайди» – дегани эсимдан чикмайди. У бу гапни шахсан менга карата айтган, аммо хонада ёлгиз эмасдим. Гувохлар истаганча топилади.

Хадемай ГКЧП вокеаси руй берди. Маглубиятга учраган ГКЧПчиларни куллагани ошкор булиб колгач («Бирлик»нинг фаолларидан бири, уша даврида СССР халк депутати сифатида Олий Кенгаш сессиясида Пулат Охуннинг дунёга машхур булиб кетган кискагина, аммо жасорат тимсоли булиб кетган чикишидан кейин) Каримов учун вазият калтислашиб колганди. Сессиянинг навбатдаги иш куни депутат Эркин Юсупов чикиб «Узбекистон мустакиллик эълон килгани, унинг рахбари Москва олдида жавобгар эмаслиги»ни билдирди. Каримов Янаевларга ухшаб камалиш вахмидан каттик курккан булса керак, хали декларация тайёр булмай туриб, уни эълон килиб юбортирганди. Кизиги шундаки, уша кунларда мустакиллик даъвоси учун камалганлар, шу вокеадан кейин хам озод килинмадилар. Жамол Камол яна бир кун утмай, мустакилликка багишлаб «Аввал Ватан, кейин жон» деган шеърини ёзиб келди ва узбекларнинг мустакиллик кадрига етмаётганликларидан нолиб сайрайбошлади. Бу эзгулик никобида хокимиятга келган Узбекистон давлат бошлиги ва унинг атрофида донланиб юрган тути-зиёлилар башарасини яккол очиб курсатувчи вокеалардан бири эди

Мен уша пайтда Озодбекнинг ким ва у кандай аскарлари билан, Жамол Камол айтгандай, бостириб кириши мумкинлигини билмасдим. Орадан бир йил утгач, Бокуда у киши билан (худо рахмат килган булсин) учрашиш, кискагина сухбатини олишга муяссар булдим. У кишига нисбатан хурматим ортди ва Жамол Камолнинг даъвоси беандишаликдан бошка нарса эмаслигига каноат хосил килдим. (Озодбек Афгонистондаги мужохид узбекларнинг Совет боскинчиларига карши куролли кураш олиб борган лидери. 1996 йили учаётган вертолёти халокатга учраб улган. – Тах.)

Абдурахмон Авторхонов узининг «Давлат технологияси» номли китобида («Посев» нашриёти, Франкфрут-Майн, 1976 йил) большевизм дахолларининг барчаси, Лениндан тортиб Хрушчевга кадар, Макиавелли «тактикаси»га эътибор билан ёндошиб, у ёки бу даражада амал килганларини ёзади. «Макиавелли ва Монтескье ораларида жаханнамда булиб утган сухбат»да Макиавелли конунчи Монтескьега шундай угит килади, деган А. Авторхонов шу угитлар мазмунини тулалигича уз китобига киритади ва ракамлаб, изох беради. Сухбатимиз мазмунини очишга хизмат килишини хисобга олиб, мен хам унинг мазмунини узбекчалаштириб келтирилса, фойдадан холи булмас деган фикрга келдим.

Унинг мазмуни шундай:

1. Сиёсатни ахлокдан ажратиш,

2. Куч ва мугомбирликни конун урнига жойлаштириш, урнатиш.

3. Индивидуал (шахсий фикрга эга булган) зиёлиликни жонсизлантириш, фалаж килиш.

4. Ташки куриниш билан халкни чалгитиш.

5. Факат террор боскини остидаги озодликка рози булиш.

6. Миллатлар урф-одатларидан усталик билан фойдаланиш.

7. Дунёда руй бераётган вокеаларни мамлакатдан, провинцияда руй бераётган вокеаларни пойтахтдан сир тутиш.

8. Фикр ускуналарини давлат (хукумат) ускуналарига айлантириш.

9. Бешафкатлик билан экзекуциялар (тан жазолари, улим жазолари) куллаш, уни хеч кандай суд карорларисиз амалга ошириш, шу куринишда маъмурий депортациялар утказиш.

10. Узининг харбий харакати учун чегараланмаган апологиялар (Юнонча – Apologia, курук мактовлар, шарафлашлар) талаб килиш.

11. Уз хукмдорлиги тарихини бошкаларга укитиш.

12. Полициядан режим асоси, пойдевори сифатида фойдаланиш.

13. Арзимас тасмалар, такинчоклар билан мукофотлаб, узи учун садокатли издошлар етиштириш.

14. Узурпатор (хокимиятни зуровонлик йули билан эгаллаб олган шахс)га сигинишни дин даражасига кутариш.

15. Уз атрофида бушлик пайдо килиш, шу йул билан узининг ягона, тенгсиз эканлигини таъминлаш.

16. Жамоат фикрини у апатия (ланжлик, умидсизлик, рухсизлик) даражасига тушиб колар даражада сусайтириш.

17. Хамма жойда доим уз номини мухрлаб бориш. Бу ишни амалга оширишда сув томчиси тошни емириши мумкинлигини назарда тутиш.

18. Одамларнинг бир-бирларини чакувчи игвогарларга айланиб колишларидан фойдаланиш.

19. Жамиятни унинг уз камчиликларидан фойдаланиш йули билан бошкариш.

20. Имкони борича кам гапириш.

21. Уйлаган нарсадан бошка нарсани гапириш. (Ёки: уйингда бошка гап, тилингда бошка гап булсин)

22. Сузларнинг хакикий тугри маъносини узгартириб юбораолиш.

Бу – Макиавелли тактикаси.

Тушунарлирок булсин учун кавслар ичида кийин сузлар лугавий маъносини бердим. Таникли сиёсатшунос ва тарихчи А. Авторхонов «Салтанат технологияси» («Технология власти») китобида санаб утилган «Макиавелли тактикалари»ни Ленин, кейинрок Сталин фаолиятларига киёслаб тахлил килади ва худди шу «тактикалар» уларнинг фаолиятларига мос эканлигини исботлайди. Айнан шу кабилда биз хам мазкур, утган асирларда ишлаб чикилган «тактика»ларни, уз тилимизда айтадиган булсак, хокимиятни эгаллаш, сунг уни бирмунча муддат кулда тутиб туриш учун кулланма сифатида тузилган, «мунофиклик тузуклари»ни бугунги Узбекистон «Юртбоши»си олиб бораётган «тактика»ларга нисбат бериб, тахлил килишимиз мумкин.

Мазкур «тактика»ларнинг факат бир нуктаси, 20-си «Юртбоши»нинг феълидан бироз фарк килишини тан олиш керак. «Юртбоши» Сталиндан шу иложи борича кам гапириш кераклиги масаласига амал килмаслиги, аксинча, узининг ягона «буюк дахо эгаси» эканлиги хакида ишоралар бериш, баъзан эса очик гапириб юбориши билан ажралиб туради.

Колган хамма узурпатор-диктаторлик «тактика»лари – сиёсатида ахлокнинг мутлоко йуклиги, куч ва мугомбирликни конун урнига ишлатиши (унинг бу мугомбирликлари, ёлгонлари бир неча бор ошкор булиб, шармандаси чикканлиги жахон жамоатчилигига яхши маълум булгани учун санаб утириш ортикча деб уйлайман), фикрга эга булган зиёлиларни фалаж (бу ерда «дабба» сузи уринлирок) килиб «тути»ларга айлантиргани, ташки дабдабалари, курук ваъдалари билан хар одимда халкни чалгитиб келаётгани, мухолифат ва хатто мухолифатда булмаган эркин фикрлиларга карши террор (кизил террорнинг давоми) усулини куллаб келаётгани, урф-одатлар, хатто диний эътикодларни узига хизмат килдираётгани, бир вилоят ахолисини бошка вилоят ахолисига карши килиб куйиб (масалан, Наманган мисолида), гиж-гижлаб, халкни парчалаш усулидан фойдаланаётгани, мамлакатда информация йулларини тусиб куйишга зур бериб, уриниб келаётгани, бешафкатлик билан экзекуциялар утказаётгани (талабалар шахарчаси фожеалари ва бошкалар), бутун мамлакат матбуоти шу хукумат органлари булгани холда (бу сирага «Озодлик», «Би-Би-Си», «Америка Овози» редакциялари узбек шуъбаларини хам кисман кушиб айтсак булаверади) унинг номига мадхиялар укишдан бушамаётгани, пул бериб узи хакида китоблар ёздираётгани, хатто Россиялик журналистларни хам сотиб олишга бир неча бор урингани, полициядан (миршаблардан) узи урнатган режимнинг асосий суянчиги сифатида фойдаланаётгани ва бошка «тактикалари» чин маънода Сталиннинг кичкина давомчиси эканини курсатиб турибди. Хозирга кадар узига на иктисод сохасида, на сиёсат борасида бирор янги усул, янги йул топиб, куллайолган эмас. Кишлок хужалиги, асл куриниши билан 1948 йилдагидан фарк килмайди. Экология борасида куп кайгуриб гапирган булсада, бу яна уша товламачиликдан, ахоли фикрини чалгитишдан бошка нарса эмас эди.

Телевидение оркали чикишлардан бирида «Мени мактаманглар, кераги йук» дегани куп гап-сузларга сабаб булди. Аслида бу «менинг камтарлигимга хам эътибор берилсин» деган ишорани билдирарди. Орадан куп утмай бу «улуг йулбошчи», «мехрибон юртбоши»нинг камтарлиги хакида газета–журналларда монологлар пайдо булабошлади.

Бугунги Узбекистон «Бошизми»да фашизм унсурлари хам мавжуд эканлиги хакида гапирарканмиз, яна сухбатдошларимиз диккатини бир кичкина деталга каратмокчиман. Назаримда, шуни тушунган одамга «Бошизм – фьюреризм» атамалари «йулбошчи» ёки «юртбоши» сузларидек хакоратли булиб куринмайди.

Гитлерни уз вактида «фьюрер» деб улуглаганлари хаммага маълум. Каримовни «фьюрер» десангиз балки хакорат сифатида кабул килар. Холбуки, немис тилидаги «Furer» сузининг узбек тилига тугри таржимаси айнан «йулбошчи» булади. Ёки, аксинча «йулбошчи» аслида «фьюрер»нинг узи.

Шундан келиб чиккан холда, хукумат органлари булган барча республика матбуоти, бошка оммовий ахборот воситалари, зиёлилар, жумладан президентлари номини кукларга кутариб мадхиялар ёзаётган ёзувчилар, шоирлар Макиавелли «тактика»ларини амалга ошириб, унинг нокобил сиёсатини дин даражасига олиб чикаётганларига, тугри маънода «фьюреризм»ни зур бериб таргиб килаётганларига шубха килмасак хам булади.

«Дин даражасига» жумласини узимча хаводан олиб ишлатганим йук. Режимнинг кузга куринган шоири А. Ориповнинг куйидаги мисраларига эътибор беринг:

...Бежиз айтмаганлар, асли хукмдор-
Худонинг ердаги сояси эрур!


Ёки:

...Юртбошим ёнида бедор кетурман!

Ёки:

...Афсус, жахон аро денгизимиз йук,
Гохо укинч билан янграр сузингиз.
Лекин, Ислом ака, менинг кунглим тук:
Узбекистон учун денгиз узингиз!


Энди бошка бир шоирларга кулок тутайлик. «Халк сузи» газетасининг шу йил 3 март сонида Барот Бойкобиловнинг «Оламу Одам нидоси» шеъри берилган. Унда шундай мисралар бор:

«...Ислом нури билан давлат безансин!
«...Узбекистон буюк келажак сари
кадам куйди –
омон булсин сарвари!»
«...Президент эл учун мисоли падар,
Барчани куради фарзанди кадар.»


Ёки «Халк сузи» газетасининг 27 феврал сонида эълон килинган «шоир» Уктам Давлетовнинг «Юртбошим омон булгай» «шеъри»ни куринг:

Сиёсати аълодир,
Эл-Юртим деб ёнадир,
Буюкликдан садодир,
Юртбошим омон булгай,
Тинч-тотув замон булгай...


Узр, бундай мисолларни сунгсиз давом эттириш мумкин. Факат бир нарсага эътиборингизни каратиб, изох бериб куйишим керак. Барот Бойкобилов шеъридаги «Ислом нури билан давлат безансин» мисрасидаги «Ислом» сузида Ислом дини эмас, Ислом Каримов назарда тутилаябди. Буни мисра охиридаги «Давлат» сузи ёки навбатда келтирилган мисоллардан хам англаб олиш кийин эмас.

Шоирлар, юкорида курганимдек, президент-йулбошчи-фьюрерни хозирча «сарвар», «падар», «куёш», «осмон», «денгиз», «худонинг ердаги сояси» (Куръони Каримда бундай суз ёки атама йук) каби сифатлар билан атаб турибдилар.

19-20 йилларда Узбекистон зиёлилари орасида «Ленин пайгамбарми пайгамбар эмасми?» деган мазмунда оммовий бахслар уюштирилгани купчиликка маълум. А.Ориповнинг «Худонинг ердаги сояси» дейишидан ёки Б.Бойкобиловнинг «Нури билан давлатни безовчи» аташидан «зиёлилар» орасидаги мактовбозлик мусобакаси авжи хадемай президентни «пайгамбар»гина эмас, «Худо» дейишгача олиб борадиган куринади. Аввал коммунистик «карашларига» садокатларини хар одимда ургулаб юрган бу «шоир»лар 89-91 йиллар бирданига коммунистликдан «хожиликка» утиб олган эдилар. Энди, бутун эътикодларини Ислом Каримовга каратибдилар, сажда килабошлабдилар ва орденли, унвонли (Макиавелли «тактика»ларнинг 13-сидаги «арзимас тасмалар, такинчоклар билан мукофотлаб, узи учун садокатли издошлар етиштириш» коидасига кура мукофотлар олганлар) бу «шоирлар» халкни хам шу эътикодларига ишонтириб, унга сажда килишга даъват килмокдалар. Холбуки Куръони Каримнинг дастлабки «Очувчи сура»си, «Фотиха» сураси «Оллохнинг узигина хамду санога лойик зот» эканлигини таъкидлайди ва узга зоту, жисмларга хамду сано укиш Оллохга ширк келтириш билан баробарлиги айтилади:

2-3-4- оятлар: «Хамду сано бутун оламлар хожаси, мехрибон ва рахмли, жазо (киёмат) кунининг эгаси – подшохи булмиш Оллох учундир.

5- оят: Сенгагина ибодат киламиз ва Сендангина мадад сураймиз.

Ортикча изохга хожат йук деб уйлайман.

Хозир юзага келган вазият болалигимда булиб утган бир вокеани эслатади.

Сирдарьё районида янги ташкил килинган колхозлардан бирида яшаб шу колхоз мактабига укишга катнардим. Учинчи-туртинчи синфларда адабиёт укитувчимиз «шеър ёзиш» мусобакалари утказарди. Шундай мусобакалардан бирида Алматов Кучкор деган бола, колхоз раисининг угли, Сталин хакидаги «шеърни» укиди:

Сталиндир отамиз,
Сталиндир онамиз,
Сталиндир бобомиз...


Шу тахлит яна анчагина давом этарди бу «шеър». Мен тилимни тийиб туролмай, «Сталин эркакку, канака килиб она булади!» деб юборгандим, мени хеч балони тушунмасликда айблаб кетди купчилик. Уларнинг тушунчалари буйича «Сталин – Сталин булгандан кейин хам ота, хам она булаолади».

Охирги иш муштлашишга бориб етди...

Хозир хам куп биродарларим, хатто мухолифатдаги фикрдошларим хам мени на сиёсатни билади, на иктисодга акли етади, деб хисоблашади. Балки тугридир. Аммо кимдир мени Каримовнинг денгиз эканлигига ишонтирмокчи булса нима дейишим керак? Ёки Барот Байкобилов айтганидек, у 24 милион сонлик ахолининг отаси булса, аввало Каримовга эмас, балки шунча одамни бир неча йил ичида тугиб ташлаган хотинига койил колган булардим!

«Халк отаси» ибораси хам аслида «халклар отаси» булган Сталиндан мерос. Биринчи булиб узини андишасизлик билан «халк отаси» деб очикдан очик эълон килган Хамид Гулом эди. Унинг оталиги бир йилга хам етмади. Сарвар Азимов ёзувчилар союзига келгандан кейин «Ота»ликдан хам, нашриёт директорлигидан хам махрум булди. «Ота»ликка интилган Азимов бу ишга улгуролмади. Кейин, Москвада эканимда Узбекистон Компартиясининг собик биринчи секретари Нуриддин Мухиддинов узини «узбек халкининг отаси» деб эълон килганини эшитдим. Бугун яна навбатдаги ота... «Бу халкнинг онасига нима булган узи! Намунча отаси куп!» деб бакиргинг келади. Балки отаси куп булгани учун корни нонга ёлчимаётганмикин!

Юкорида ишора килиб утганимиздек, халкни чалгитиш, ёлгон ваъдаларга ишонтириш, «отанг буламан, онанг буламан» деб, унинг ёрдамида хокимиятни хам эгаллаш мумкин. Лекин бу «ишониш», «чалгиш», «алданиш» жараёни, бу режимнинг зиёлилари канча уринмасинлар, табиат конунига кура, узокка бормайди. Халк тез орада уз «ишончи» «махсулини» куради. Эзгуликдай булиб куринган нарса – никоб эканини англайди. Никоби очилган «Йулбошчи», мехрибон «падар» энди очик муомалага, куч ишлатишга утади. Бир неча бор булганидай, «Истасам юзтасини, икки юзтасини уз кулим билан отиб ташлайман!» дея бакирабошлайди.

Мен сухбат аввалида «Бошизм»нинг фашизм ва большевизмдан анча илгарилаб кетганига ишора килгандим. Гап шундаки, ана шу «Отиб ташлайман!» иборасини хатто Гитлер хам бирор марта ишлатган эмас. Барча ёвузликларини «тозалаш» никоби остида амалга оширган. Сталин хам асосан ана шу «тозалаш» никоби остида иш олиб борган. «Отаман!» сузини ишлатмаган. Каримовнинг «отаман»и – унинг никоби бушрок эканини, салафларига нисбатан таги хам бушрок эканини курсатади. Ислом Каримов бошлик «Бошизм»нинг таги бушлиги айникса мамалакатда ёки мамалакат атрофида мураккаб вазият вужудга келган пайтларда якколрок кузга ташланади.

Маълумки, босим канчалик кучли булса, босимга каршилик хам шунча кучли булади, фаоллашади. Жамоатчилик харакати ривожланиш йули хам асосан ана шу табиат конуниятига таянади. Узи утказаётган «Босим» сиёсати окибатида пайдо булаётган табиий каршиликлар эса уни, айникса кейинги пайтларда янада баттаррок жазавага туширмокда. Полиция (миршаб) кучларига олдингидан хам купрок суянишга мажбур килмокда. Феврал фожеалари ва ундан кейинги вокеалар тахлили фикримизнинг тасдиги булаолади деб уйлайман.

«Юртбоши» ва бошка икдидордаги шахслар халкни куркиш йули билан «тинчлантиришга» уринишларини, кон тукишдан тоймаётганларини тушунса булади. Улар уз иктидорларини саклаб колишга уринмокдалар. Лекин «санъат ва ёвузлик бир-бирига зид нарсалар» деган мантик болалигимдан онгимга сингиб келгани учунми, харкалай, шоирлик номини кутариб юрган одамнинг уз халки конини тукишни талаб килиб, миршаблар бошлигига мурожаат килишини тушунолмайман.

Халк уз шоиридан хаммавакт янги, маънили гап кутади. Абдулла Ориповнинг (уч йил бурун хожи Абдулло булган эди. Бугун яна уша, русларга хос «ов»ини тиклаб, Орипов булган) телевидение оркали чикиши эълон килинганда хам шундай булди. Халк кутди. Ундан бир маънили гап чикар деб умид килди. Афсус...

Халкнинг «кахрамон» шоири телевидение экранига кай холда келиб чиккани бизга номаълум. Балки «тарки одат-амри махол» акидасига амал килиб, «отиброк» чиккандир. Аммо бу хам унинг телеэкран оркали бутун мамлакат олдида миршаблар бошлигига карата килган «мурожаатини» юволмайди.

Унинг ички ишлар вазири Зокир Алиматовга килган мурожати шундай:

- Зокир ака, мен талаб киламан...Илтимос киламан, уларнинг, (президентга карши булганларнинг демокчи шекиллик) хаммасининг бошларини кесиб, итларга ташлаш керак!

Жаллодми, шоирми? Жаллодлар хам, одатда, индамайгина шох амрини адо этганлар. Шохлар эса, уз навбатида, хакамлар, козилар хукмига асосланиб амр килганлар. Мен жахон адабиёти тарихидан озми-купми хабардорман. Лекин бутун тарих давомида бирон шоирнинг тилидан бундай дахшатли сузлар чикканини билмайман. Унинг бу гапи халк орасида куп гап-сузларга сабаб булди...

...Олтмишинчи йилларнинг охирлари эди. Узига хос овозлари билан шакланиб келаётган шоирлар - Хайриддин Салох, Юсуф Шомансурлар билан якинлигимиз бор, гох уларнинг хонадонларида, гох чойхоналарда чойхурлик-шеърхонликлар килардик. Бирор янги нарса ёзсак, бир-биримизга укиб бериб, фикр олмагунча кунглимиз тинмасди. Узаро ёзилган нарсалар камчиликларига нисбатан бешафкат булиш хакида келишувимиз бор эди. Хеч кимни юз-хотир килиб утирмасдик. Лекин бу самимий дустона муносабатларимизга халал бермасди. Юсуф Шомансур шундай кунлардан бирида уйига таклиф килди. Шавкат Туроб, Абдулхай Носир, Эмин Усмон... Сухбат давомида Эркин Вохид, Абдулла Ориповларни биримз олиб, биримиз куйиб мактайбошладик. Анча вактгача индамай, кулок солиб утирган Юсуф Шомансур кулидаги чойни бир-икки хуплади-да, одати буйича бушаган пиёлани дастурхонга ёнбошлатиб куйди. Бу халк урфларидан «хозирча чой куймай туринг» ишораси. Сунг огирлик билан гапга аралашди:

- Шоирнинг шахси билан ижоди мутаносиб булгани яхши. Акс холда вакти келиб ижодида хам узидаги ёвузлик нишоналари нукси пайдо булади. Нега купчиликка маълум оддий хакикатни билмайсизлар. Ё билиб–билмасликка оласизларми? Агар шундай булса, бу мунофиклик... Сизлар мактаётган одамларнинг иккалалари хам кулларини конга ботириб булишган...

Бу биз учун кутилмаган гап булди. Юсуф Шомансурда хасадгуйлик иллатлари йук эди. Мен, орадан куп йиллар утдики, бу гапни унутолмас, аммо ишонолмас хам эдим. Начора, баъзан оддий бир хакикатнинг очилиши хам узок муддат талаб киларкан...

Булар шу пайтгача эзгулик никобига асл башараларини яшириб келдилар. Энди никоблар йиртилди. «Шоирлар»и уз халки конини талаб килабошлади. Бу эса уларни эркалаб келган тузумнинг инкирозга юз тута бошлаганини, умри тугаётганини курсатади. Аммо биз жинояткор «Бошизм»нинг жонкуяр югурдаклари, тутилари, уз халки «бошини кесиб, итларга ташлаш»ни талаб килаётган юзлаб Эркин Вохидовлар, Абдулла Ориповларга улим хам, жазо хам тиламаймиз. Узок умр курсинлар. Вакт етиб, халк такдири уларнинг кулида хам, «йулбошчи»ларнинг кулида хам эмаслигига каноат хосил килсинлар. У кунлар якин.



(Давоми бор)