Журнал Ҳаракат №5 (20) 1999. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

(Суз боши урнига) - Вашингтондан Страсбурггача: Узбекистондан инсон хаклари
Ха, дунё узгармокда, буни факат куришни истамаган одамгина курмайди.

Энг ёркин мисоллар сифатида 20 асрнинг сунг йилида булиб утган икки вокеани курсатиш мумкин.

Биринчиси, Европа давлатлари, тугрироги НАТО давлатларининг 1999 йилнинг бошларида Косово мусул-монларини сербларнинг геноцидидан куткариш учун олиб борган хаво уруши булса, иккинчиси, шу кунларда Истанбулда булиб утган Европада Хавфсизлик ва Хамкорлик Ташкилоти йигилишида кабул килинган 21 асрда хавфсизлик ва хамкорлик масалаларига оид Декларациядир. Бу хужжатда шу нарса кайд килинадики, бундан буён, бирон бир мамлакат ичида содир булаётган вокеалар, агар улар инсон хак-хукукларининг паймол килиниши билан боглик булса, бу давлатнинг ички иши деб хисобланмайди.

Бу Декларация, бир тарафдан, НАТОнинг Косоводаги операцияси учун кечикиб булса хам хукукий база тайёрлаётган булса, иккинчи тарафдан, Россиянинг мустакиллик учун курашаётган чечен халкига нисбатан олиб бораётган конли урушини кораламокда. Бундан хам мухими, бу декларация Европа давлатларига бошка давлатларнинг шу пайтгача ички иш деб караб келинган ишларига аралашиш имконини беради. Шу сабабли, юз йиллардан бери теварак атрофидаги катта-кичик халкларни аёвсиз эзиб келган ва бундан буён хам бу ишни давом эттираман деб уйлаётган Россия васвасага тушди. Россия президенти Ельциннинг зарда билан Истанбул мажлисини ташлаб кетиши бу васвасанинг очик куринишидир.

Аслида, у билан бирга бу мажлисни яна бир президент ташлаб чикиши керак эди. У хам булса, бир замонлар Москва томонидан узбек халки устига куйилиб, хамма принципиал масалаларда Кремлнинг чакирикларига "лаббай" деб жавоб бериб урганган Каримовдир. Факат Каримовгина Москвадаги муштумзурларга кушилиб Чеченистондаги мустакиллик курашчиларини хеч куракда турмайдиган сузлар билан сукди ва сукмокда, бу масалада Россия билан хамкорлик килишга тайёрлигини айтмокда.

Худога шукурки, Чеченлар презедентимиз кимнинг одами эканлигини яхши билганлари учун Узбек халкидан хафа булаётганлари йук. Акс холда, Узбеклар ва Чеченлар уртасида узок йиллар давом этадиган душманлик пайдо булган буларди.

Узбекистон президенти Каримов-нинг Москва билан бундай огиз-бурун упишишга тайёрлигининг яна бир сабаби унинг узи хам инсон хак-хуккларини паймол килишда ундан колишмаётганидир. Унинг хокимияти Москва ёрдамида курилиб, зуравонликка, инсон хак-хукукларини топташга асослангани учун Каримов хам Истанбул Декларациясидан васвасвасага тушиши табиий.

Эскилардан колган бир хикматли суз бор: Такдирдан кочиб булмайди. Каримов хеч Туркияни севмади. Хар доим Истанбулга келмаслик учун харакат килди. Узбекларни кардош Туркия билан алокаларини кулидан келганча паст даражада ушлаб туришга интилди. Узбек ёшлари Туркияда укимасин деб нималар килмади. Лекин Истанбулдан келадиган "хавф"нинг олдини ололмади ва тишини-тишига куйиб узи истамаган хужжатга, Истанбул Декларациясига имзо чекди.

Ха, такдирни узгартириб булмайди.

Лекин бир нарсани алохида ургулаш лозим. Истанбул Декларацияси жамият тарихида янги боскичнинг бошланишигина эмас, балки аввал бошланган бир боскичнинг якунловчи хужжатидир. Бу боскичнинг бошланиш нуктаси деб Европада Хавфсизлик ва Хамкорлик Ташкилотининг тузилиш йили булган 1977 йилни олиш мумкин. Уша вактда имзоланган Хельсинки Шартномасида инсон хукуклари масаласи биринчи марта шундай жиддий даражага кутарилган эди. Бу шартнома Шаркий Европадаги совет давлатлари-нинг ва Болтикбуйи жумхуриятларининг мустакилликка, аникроги демократик мустакилликка эришишларида катта роль уйнади.

Узбекистон каби мамлакатларда эса ахолининг сиёсий-ижтимоий фаолияти нисбатан суст булгани, бунинг натижасида демократик мухолифатнинг ва инсин хак-хукукларини химоя килувчи ташкилотларнинг кучсизлиги, КГБ каби репрессив механизмларнинг кувватлилиги сабабли демократия етарли даражада ривожланмади ва бу мамлакат халклари Хельсинкида бошланган жараёнлардан етарли даражада фойда-лана олмадилар. Лекин ижобий жараёнларни энди хеч ким тухта-толмаслиги объектив реаллик эди ва бу реаллик секин-аста булса хам уз меваларини бермокда.

Маълумки, Хельсинкида бошланган жараёнларнинг етакчиси АКШ булган ва хозир хам бу давлат булиб колмокда. Шу сабабли хуррият ва демократия истаган халклар учун бу давлат нажот калъасидир. Аммо бу аксиома дунёда булаётган жараёнларни тулик ифода этолмайди. Масаланинг диккатга сазовор жойи шундан иборатки, АКШнинг хам давлат сифатида уз миллий манфаатлари бор. Унинг миллий манфаатлари хар доим, хамма ерда демократия ва инсон хукукларини химоя килиш жараён-ларига уйгундир, деб хисобласак янглишган булардик.

Вашингтон Узбекистонда демокра-тияни ривожланиши ва инсон хукуклари масаласига кандай муносабатда эканлиги ва бу муносабат сунг замонларда кандай узгарганини журналнинг кулингиздаги сони сахифаларидан урганиш мумкин. Хозир укиятган маколангизнинг максади эса Вашингтоннинг позицияси дунъёда кандай реакция бераётганини курсатишдир.

Шу йил 11-18 ноябрь кунлари БМТнинг Женевадаги кароргохида бу ташкилотнинг Кийнокларга карши курашиш комитетининг мажлисида Узбекистон масаласи курилди. Бу мажлисга таклиф килинган Узбкистон инсон хукуклари жамияти Бош секретари Толиб Ёкубнинг кун тартибидаги масала буйича тайЁрлаган доклади билан хам журналнинг шу сони сахифаларидан жой олган. Кийнокларга карши курашиш комитети Толиб Ёкубга яна бир имконият берди. У Узбекистон тарафидан Комитетга расман такдим килинган Миллий докладга уз комментарийларини ёзма шаклда топширди ва уни купайтириб Комитет аъзоларига таркатди.

Толиб Ёкуб уз комментарийсини АКШ Конгрессида Узбекистонга багишланган мажлис булиб утгани ва бу мажлисда Узбекистонда демократиянинг бугилиши ва инсон хукукларининг оммавий равишда топталиши кораланганини эслатишдан бошлаб уни шундай давом эттирган: Узбекистон хамма ерда конун ва хукукка асосланмаган авторитар режим деб тан олиб булинганлиги сабабли мамлакатдаги мавжуд холатни акс эттирмайдиган бу Миллий докладни анализ килишнинг узи бефойда ишдир. Аммо бу масалага яна хам купрок очиклик киритиш максадида баъзи мухим нукталарда тухтамокчиман.

Сунгра Толиб Ёкуб Узбкистонда демократиянинг асосий принципи - хокимиятни конунчилик, ижрочилик ва суд хокимиятларига ажратиш принципи купол равишда бузилаётганини курсатиб беради ва хокимият факат ижрочиларнинг кулига утиб колганлиги сабабли улар уз мухолифларига карши террор олиб бораётганлари, ун минглаб одамларни камаб, уларни кийнокларга солаётганлари, куплаб одамлар камокхоналарда улдириб юборилаётган-лигини далил ва мисоллар билан курсатиб берди.

Узбекистон масаласининг БМТ даражасида курилишининг мухимлигини ангаб етган бир гурух "Бирлик"чилар айни шу кунларда Женевага келганликларини ва БМТ Инсон хукуклари комитети ва Кийнокларга карши курашиш комитетларида учрашувлар утказиб, бу комитетлар ходимларига Узбекистондаги ахвол хакида информация берганликларини алохида кайд килиш лозим. "Бирлик" халк харакати раиси Абдурахим Пулатнинг Вашингтондан, раис уринбосари Пулат Охуннинг Швециядан ва Марказий Кенгаш Хайъати аъзоси Анвар Усмоннинг Германиядан Женевага келиши бу ерда катта таъсир курсатганини айтиб утириш ортикча булса керак. Энди БМТ расмийлари якин орада Узбекистондаги хавотирли ахвол билан якиндан шугулланабошлаяжаклари эса аник.

Бу уч "Бирлик"чи Женевадан сунгра Франциянинг Страсбург шахрига келдилар ва бу ерда жойлашган Европарламентда учрашувлар утказдилар.

Маълумки Европарламент Европа Иттифокига кирувчи давлатларнинг умумий коунчилик органи булиб шу давлатларнинг умумий масалалари билан шугулланади. Лекин у дунёнинг Европада жойлашган энг кувватли давлатларини бирлаштирувчи ташкилот сифатида бутун дунё микёсида роль уйнаш ниятида. Шу сабабли у Европа ташкарисидаги давлатлар билан хам расмий алокалар урнатган, жуда куп давлатлар Европарламент кошида элчилик ролини уйнайдиган ваколатхоналар очишган. Узбекистон хам улар жумласидандир.

"Бирлик" халк харакати 3-4 йилдан бери Европарламент билан норасмий алоколарда булиб келди. Европарламент депутатлари баъзи "Бирлик"чиларга гарб давлатларидан сиёсий бошпана олиш масаласида ёрдамчи хам булишганини айтиш лозим. Бу алокалардан хавотирга тушган Узбекистон хукумати Евро-парламентда махсус пропаганда олиб бориб "Бирлик"ни демократ эмас, ислом фундаменталистлари ташкилоти деб танитишга урингани хам маълум. Бу вокеадан кейин Европарламентнинг энг йирик фракцияси булмиш Европа халк партияси расмийлари "Бирлик"ка хат билан мурожаат килиб бу масалада очиклик киритилишини истаган эдилар. Аслида, Европарламент вакиллари Узбекистон хукуматининг расмий маълумотларига ишонмасдан таъкик-ланган ташкилотга расман мурожаат килишларининг узи эътиборга сазовор нарса. "Бирлик" раиси 1998 йил сентябрь ойида Европа халк партияси вакилларига керакли маълумотларни юборгач, улардан жуда илик жавоб олган ва Европарламентга истаган вактида келишга даъват этилганди.

Абдурахим Пулат, Пулат Охун ва Анвар Усмонларнинг Страсбургга келиши шу таклиф туфайли амалга оширилган зиёрат булди. 2 кун ичида утказилаган сухбатлар давомида Европарламент расмийлари Узбекистондаги сунг вокеалар хусусида информация олдилар. "Бирлик"чилар шуни курдиларки, Еврапарламентда Узбекистондаги вокеа-лар, хусусан демократик мухолифат ва диндорларга карши утказилаётган террордан хабардоралр, хамда вокеалар борган сари Ёмонлашиб бораЁтганидан жуда хавотирдалар. "Бирлик"чилар билан сухбатлашган расмийлар Европарламент демократик принципларга содик булган ташкилот сифатида узи билан хамкорлик килишни истаган хамма давлатлардан демократик нормаларга риоя килишни талаб килажагини ургуладилар.

Вашингтонда АКШ Конгрессидан тортиб Страсбургда Европарламентгача Узбекистон хукуматининг уз фукаро-ларига карши олиб бораётган террори билан шугулланаётганлари хаммани хушёр тортишга чакирадиган фактдир. Узбекистон хукумати ва унинг тарафдорлари мухолифат Узбекистонни хамма ерда ёмонлаб юриб унинг обрусини туширмокда, деган айбно-малардан воз кечиб, демократия ва инсон хукуклари масаласида янги сиёсат бошлашлари лозим. АКШ Конгресси ва Европарламент каби ташкилотлар кимнингдир реал булмаган хабарларига асосланиб сиёсат олиб бормайдилар. Улар хавотирга тушмокдаларми, демак Узбекистон хукуматининг сиёсатида катта хатолар бор.

Улар тузатилиши керак.

Уларнинг тузатилиши Вашингтон, Женева ва Страсбург учун эмас, узбек халки учун керак.

"Бирлик"чилар бу аксиомани тушунганлари учун харакатдалар.

Улар биладиларки, биздан харакат, Аллохдан баракат.