Шухрат Юсуф Ахмаджон угли - Карз балосидан огох булгин халким
(Давоми. Боши журналнинг 2000 йил 5(26) сонида)

7. ЖАХОН ТАРИХИГА БИР НАЗАР
Турли давлатлар уртасида карзлар муаммосининг келиб чикиш сабабларини тушуниш учун жахон тарихига бир назар солайлик.

Инсоният тарихида шу кунгача 15 мингга якин урушлар булиб утган. Ушбу урушлардан асосий максад - босиб олинган юрт бойликларини голиб келган мамлакат худудига хар хил йуллар билан олиб кетиш эди.

Шу ерда инсоният тарихида энг дахшатли хисобланмиш 1- ва 2-Жахон урушларининг келиб чикиш сабаблари ва окибатлари хакида кискача эслатиб утайлик.

«19-асрнинг охирига келганда дунёни булиб олиш асосан тугалланган булиб, Англия ва Франция жуда катта территорияларни мустамлака килиб олган эди-лар. Жахон бозорида АКШ, Германия ва Япония тобора купрок таъсир курсата бошлаган булса-да, уларга иккинчи даражали мустамлакалар теккан эди. Германия дунёни кайтадан таксимлаш учун урушга хозирланиб, 1879 йилдаёк Австрия-Венгрия билан харбий-сиёсий иттифок тузганди. Бу иттифокка (1881 йилда Франция Тунисни босиб олгандан кейин) Италия хам кушилди (1882), шу тарзда Германия бошчилигида Учлик иттифоки ташкил топди. Иттифок Англия, Франция ва Россияга карши каратилган эди. Бу иттифокка карши 1893 йили Франция-Россия харбий битими имзоланди. 1904 йилги Англия-Франция, 1907 йилги Англия-Россия битимлари асосида Антанта (фарангча entente - битим, келишув) (Англия, Франция, Россия) блоки вужудга келди. 1905-1906 йиллардаги кризис хамда Босния (1908-1909), Марокаш (1911) кризислари ва бошкалари икки блок уртасидаги низоларни янада кескинлаштирди, айникса 1911-12 йиллардаги Италия-Туркия уруши, 1912-13 йиллардаги Болкон урушлари халкаро микёсда сиёсий кучларнинг шу икки харбий блок атрофида тезрок уюшишларига олиб келди.» (9, 2-ж., 245-б.) (Китобчамизда Франция Фарангистон деб, Германия эса Олмония деб ёзилган.)

«Хар иккала империалистик блок, хусусан Германия-Австрия-Венгрия блоки дунёни кайта булиш, жахон бозоридаги позицияларини кайта таксимлаш иштиё-кида уруш очишга бахона изларди. 1914 йил 28 июнда Австрия-Венгрия империясининг шахзодаси Франц-Фердинанд Сараевода харбий машкларни курикдан утказаётганда серб миллатчи офицерлар ташкилотининг вакиллари томонидан улдирилди. Бу вокеа урушга бевосита бахона булди. Австрия-Венгрия хукумати дастлаб Германия тавсияси билан Сербияга бажариш мумкин булмаган талаблар куйиб, ультиматум берди ва 1914 йил 28 июлда уруш бошлади. Россия гарчи урушга тайёр булмаса хам (1908 йил урушга тайёргарлик куриш учун 10 йиллик программаси кабул этилган эди), инглиз-француз империалистлари таъ-сири остида 16 (29) июлда кисман, 17 (30) июлда эса умумий сафарбарлик эълон килди. Германия 1 августда Россияга, 3 августда Францияга уруш эълон килди. Англия 4 августда Германияга уруш эълон килди. Япония 23 августда Германияга карши уруш бошлади. 29 октябрда Германия-Австрия-Венгрия блокига Туркия хам кирди. 1915 йил 23 майда Учлик иттифоккидан чикиб, Антантага кушилди. 14 октябрда Болгария Сербияга уруш бошлади, 1916 йил 27 августда Руминия хам Антанта томонида урушга кирди. Уруш бошида узини бетараф деб эълон килган Америка Кушма Штатлари хам 1917 йил 6 апрелда урушга кушилди (у Германиянинг денгизларда шафкатсиз сув ости уруши олиб бораётганига норозилик билдириб, унга уруш эълон килди). Биринчи жахон уруши охирида жахондаги купгина давлатлар Германияга карши уруш эълон килдилар.» (9, 2-ж., 246-б.)

«1918 йил 18 ноябрда Германия Компьен яраш битимига имзо чекди. Бу битимга кура, уруш харакатлари тухтатилди. Германия босиб олган Гарбий территориялардан уз кушинларини дархол олиб чикиб кетиш, харбий техникаси ва курол-ярогларининг катта кисмини, бутун харбий флотини, паровоз, вагон, автомобиль каби транспорт воситаларининг катта кисмини голибларга топшириш мажбуриятини олди. Бунга кадар 1918 йил 29 сентябрда Болгария Солоники ярим оролида Антанта давлатларига таслим булиб битимга кул куйди. 30 октябрда Туркия Антанта билан яраш битимини имзолади. 3 ноябрда Австрия-Венгрия империяси Вилла-Жусти яраш битимига имзо куйди. Шундай килиб, 4 йил-у 3 ой ва 10 кун давом килган Биринчи жахон уруши Германия ва унинг иттифокчилари маглубияти билан тугади.» (9, 2-ж., 248-б.)

Демак, 1-жахон уруши 1914 йил 28 июлда бошланиб, 1918 йил 18 ноябрда тугади.

«1-Жахон уруши бошида ахолиси (мустамлакалари билан) 732 миллион киши булган 8 давлат урушган булса, охирларида 1,5 миллиарддан ортик ахолиси бул-ган 33 мамлакат урушга тортилди; бу - ер юзи ахолисининг туртдан уч кисмини ташкил килар эди. Европа, Осиё ва Африка территориясининг жами 4 миллион квадрат километрдан ортик майдонида уруш олиб борилди. Курбонлар ва етказилган моддий зиён жихатдан бу уруш унга кадар 125 йил ичида булган барча урушлар келтирган зиёндан ошиб тушди. Уруш-га сафарбар килинган 774 миллион кишидан 10 миллионга якини улдирилди, 20 миллиондан ортик киши яра-дор килинди. 10 миллионга якин киши турли эпидемиялар ва очарчиликдан кирилиб кетди. Уруш давомида давлатлар бевосита урушнинг узига 208 миллиард доллар харажат килдилар.» (9, 2-ж., 248-б.)

«Биринчи жахон уруши империалистик давлатларнинг кутган натижаларини бермади, улар уртасидаги зиддиятларни янада чукурлаштирди, холос. Антанта 1919 йил 28 июнда Германия билан Версаль сулх шартномаси, 1919 йил 10 сентябрда Австрия билан Сен-Жермен сулх шартномаси, 1919 йил ноябрда Болгария билан Нёйи сулх шартномаси, 1920 йил 4 июнда Венгрия билан Трианоа сулх шартномаси ва 10 августда Туркия билан Севр сулх шартномасини имзолади. Бу шартномалар окибатида Германия мустам-лакаларидан ажраб колди, вактинча капиталистик ракобат доирасидан чикди. Собик Австрия-Венгрия территориясида Чехословакия, Венгрия, Австрия давлатлари вужудга келди. Сербия билан Черногория бирлашди, Австрия-Венгриянинг собик жанубий вилоятлари Хорватия, Словения, Далмация, Босния ва Герцеговина билан кушилиб, Югославия кироллиги пайдо булди. АКШ, Англия, Франция Германияни мустамлака ва харбий-денгиз флотидан махрум килиб, Совет Россиясига карши фойдаланиш учун курук-ликдаги кушинларини саклаб колдилар. Англия Африканинг шаркидаги ва жануби-гарбидаги Германия мустамлакаларини эгаллади. Франция эса Эльзас-Лота-рингияни кайтадан олиб, Камеруннинг катта кисмини, Тогонинг ярмини уз таъсири остига олди. Версаль сулх шартномаси ва Версаль-Вашингтон системасига кирган шартномалар империалистлар уртасидаги мавжуд карама-каршиликларни янада кучайтирди.» (9, 2-ж., 249-б.)

Чор Россияси урнида пайдо булган, большевиклар рахбарлигидаги кизил империя узининг дастлабки кунлариданок коммунизм байроги остида мамлакатларни бирлаштириш гояси ёрдамида жахонни кайтадан булиш истагида эди. 1922 йил 30 декабрида СССР Советларининг 1-курултойида Совет Социалистик Республикалар Иттифокини (СССР - «Союз Советских Социалистических Республик») тузиш хакида кабул килинган декларацияда очикдан-очик: «СССР - бу Жахон Совет Социалистик Республикасини тузишдаги дастлабки катъий кадамдир», деб ёзилганди (37, 22-б.). Яъни жахондаги барча давлатлар СССР таркибига киргунига кадар республикалар сонини ошириб бориш режалаштирилган эди.

«Дохий» И.В.Сталин рахнамолигидаги Совет Иттифоки рахбарияти шу максадда Олмониянинг 2-жахон урушига тайёрланишига катта ёрдам берди. 1920-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб 1940-йилларнинг бошига кадар СССР Олмония билан якин муносабатларда булди, уларнинг куплаб булажак харбий саркардалари - генераллари ва фельдмаршаллари Совет Иттифоки худудига келиб-кетиб туришди ва харбий малака орттиришди.

«1930-йилларда гитлерчилар хукумати жахон урушига дипломатик, стратегик ва иктисодий тайёргарликни кенг авж олдирди. 1933 йил октябрда Германия куролсизланиш буйича утказилаётган Женева конференциясини (1932-35) ташлаб чикиб кетди ва узининг Миллатлар Иттифоккидан чикишини баён килди. 1935 йил 16 мартда Гитлер 1919 йилги Версаль шартномасининг харбий моддаларини бекор килди ва мамлакатда умумий харбий мажбурият жорий этди. 1936 йил мартда немис кушинлари демилитаризация килинган Рейн зонасини эгаллади. 1936 йил ноябрда Германия билан Япония уртасида «Антикоминтерн ахдномаси» имзоланди. 1937 йилда бу ахдномага Италия хам кушилди. Япониянинг Хитойга карши (1931), Италиянинг Эфиопияга карши (1935-36) агрессив урушлари, Испанияга Германия-Италия интервенцияси окибатида фашист давлатлари Европа, Африка ва Осиёда уз мавкеиларини кучайтирдилар.

Буюк Британия билан Франциянинг аралашмаслик сиёсатидан фойдаланган фашистлар Германияси 1938 йил мартда Австрияни босиб олди. Буюк Британия билан Франция Чехословаки