Журнал Ҳаракат №3 (30) 2001. Бугунги шеърият атрофида
Холик Абдугани - «Юлдузлар тукади куз ёш жимгмна...»
Узбекистон уз хаётида олачалпок бир даврни бошдан кечирмокда. Сиртдан караганда юрт гуё тинч ва осудага ухшайди. Гуё Фаргона, Уш-узган, Паркент, Талабалар шахарчасидаги фожиалар булиб утмагандай, мужохидлар хозирги режимни узгартиришга бел боглаб келганда хар икки тамондан яна аллаканча ёш йигитлар курбон булмагандай, турмаларда ёш-ёш узбек йигитлари улдирлмагандай, колганлари дузах азобларини тортиб ётмагандай... Халк дориломон, осуда хаёт кечираётгандай... Булар хаммаси хомхаёл!

Синчиклаб карасангиз, хозирги вактда узбек халки ахолисининг 80-90 фоизи нихоятда огир иктисодий ва маънавий таназзул даврини бошдан кечираётганини курасиз.

...Ишсизларнинг оилаларида козон кайнамаслик холлари купайиб бормокда. Улар орасидан умрбокий мардикорлар, гадойлар етишиб чикмокда. Бундан беш олти йил олдин метро бекатлари тепасида, бозорларда ва айрим жойлардагина садака сураб турган чоллар, кампирлар ва болаларни курган булсангиз, эндиликда, хар бир чоррахада ёш болалар, ногиронлар, чоллар, кампирлар енгил машина, автобус, хатто троллейбусларнинг хайдовчиларидан хайр-садака сурашаётганининг гувохи буласиз. Метро бекатларидан, бозорлардан йигиб олинаётган гадойларни, миршаблар энди чоррахалардан теришга тушдилар. Гадойлар ва ишсизларнинг оилаларига улим, касаллик каттик хавф солмокда. Кишлок жойларида, туман марказларида болалар ва кариялар улими купайиб бормокда. Сил касалликлари беморхонасининг шифокорларидан бирининг гувохлик беришича, палаталардан ёппасига уликлар чикмокда. Чунки, факат сил касалликлари беморхонасидагина эмас, деярли барча касалхоналарда дори-дармонгина эмас, озик-овкатлар хам етишмайди.

Ойига тахминан 5-6 долларга тенг келадиган кадрсиз узбек суми олиб ишлаётганлар хам коллорияли овкат емаслиги натижасида камконлик балосига йуликиб, аста-секинлик билан турли касалликларга чалинишмокда. Уларнинг аксарияти пул топиш илинжида бойларга ёлланиб ёки бозорларда аравакашлик килиб, амал-такал кун кечиришаятгани хаммага маълум. Вахобий, хизбут-тахрир, нурчилар, исломий тудалар, бангилар хавфи бор, деган бахона билан камалганлар сони кундан-кунга усиб, турмалар махбусларга тулиб бормокда... Хар бир вилоятда, туман марказларида унлаб миршабхоналар, камокхоналар курилмокда. Хозирда у ёки бу кариндоши, тугишгани камалмаган оилаларни учратиш амри-махол.

Шундай бир мураккаб иктисодий-сиёсий жараён адабиётда, санъатда (айтайлик публицистикада) ошкора акс эттирилаётгани йук - бунга цензура хам, ижодкорларнинг эхтиёткорлиги хам йул бермаяпти. Улар бу давр утиб кетишини, хакикатни уз вактида айтмаётгани учун узлари тарих олдида жавоб беришларига тугри келишини сезаётгани йук. Айни замонда журналист ва ёзувчиларнинг хаммасини куркокка чикариш хам адолатдан эмас. Бугунги виждонлирок журналист ва ёзувчи иложи бор имконлардан фойдаланиб хакикатнинг бир кисмини айтишга харакат килади, биттагина хакконий гапи утиб колса хам узича кунгли усиб юради. “Фалон масалада, гапни айлантириб, пистон гапни айтдим утдим”, деб гурурланиб хам куйишади. Балки вакти келиб, уларнинг асарларини тадкик этганлар, бу гапларннг маънисини узларича чакиб, бечора публицистларни кахрамонга чикаришар. Унда ростакам эркин нашрларда айтилаётган гапларнинг муаллифлари кандай ном билан аталар экан?

Ха, асрлар давомида зулм ва зуровонликка, хаксизликка карши курашиб келаётган адабиётнинг жим колиши мумкин эмас. Аммо адабиётдаги зулм ва зуровонликка карши кураш хозирги пайтда кай ахволда давом этмокда?


* * *
Адабиётнинг, шеъриятнинг вазифаси барча замонларда хам узгармай колаверади. У халк калбининг таржимони. Аммо халк калбининг таржимони булиш учун, шеърият истеъдодларга бой булиши керак. Истеъдодли кишилар хамиша каловини топиб корни ёндиришади, эвини топиб, гох тимсоллар, рамзлар, гох оханглар воситасида хак гапни айтишади. Узбек улуси катта улус, уларнинг орасида хамиша хам истеъдодли одамлар, айникса, шоирлар булган ва булади.

Факат шоирларнинг фарёдини англайдиган онглар, хис киладиган кунгилларга зарурат сезилган. Зукко одамларгина улар айтаётган гапларнинг маъносини тушиниб етган. Истеъдод эгалари эса, “одамлар мен айтаётган мухим гапларни сезишармикан? Менинг кунглимдан чиккан хислар бошка дилларда чирок ёкармикан?”, деган ички армон билан оламдан утишган. Халк уларни гох тушинган, гохида эса англамаган. Колаверса, хамма шоирлар хам Машраб, Аваз ёки Чулпон каби фикр туйгуларини оммага тушинарли бир тарзда ифодалаган эмас. Уз уйларини минг хил истихолалар билан курка-писа айтганлар, яширин ибора ва ташбехлар воситасида акс эттирганлар канчадан-канча. Бу хил шоирларнинг ёзганларини камдан кам одамлар тушинган.

Шуни хам эътироф этиш керакки, хамма хам халк дарди билан Аваз Утар ёки Абдулхамид Чулпон каби ёнган эмас. Куп шоирбаччалар худди хозирги Абдулла Орипов, Эркин Вохидов каби, узини халкнинг ахволига куюнган, унинг дарди билан ёнган килиб курсатишган ва курсатишмокда. Зеро кама-кама, улдир-улдир каби кийинчиликлар бошланса, (бундай давр бошланганига ёзувчи Эмин Усмоннинг ертулада катл этилиши, Мамадали Махмудовнинг камалиши гувохлик бериб турибди) Машрабдай дор остига боришини, Аваздай калтакланишини, Чулпондай отилишини улар билишади. Билгани учун хам бир кисми жим юради, иккинчи тоифаси оила бокиш, бир амаллаб тирик колиш учун виждонини сотиб, маддохлик кучасига киради, дорбонлар, даррабонлар, милтик ушлаганлар сафига утиб, жим турадиганлар, хатто уларга кушилиб кетадиганлар хам бор.

“Ойнаси булган билан хамма Искандар эмас, Чехраси кулган билан хамма киз дилбар эмас”, дейишганидай, хамма хам Машраб, Аваз, Чулпондай мардона ижод килишавермайди. Купгина шоирлар акл эмас, эхтирос бандаларидир. Яхши гапирган, сийлов ва унвон, мукофот ёки нишон берган шох улар учун яхши шох булиб куринаверади. “Мукофот берингиз менга мукофот (А.Орипов)”, дея кулларини ёйиб, шохдан илтижо килишади. Бу шохнинг маънавий даражаси кандай? Нега мен уз халкимни куллик баткогига ботирган одамдан мукофот олишим керак, деб уйламганига баъзан хайрон коласан. Аммо Абдулла Каххор топиб айтганидай, “Акклли одам хайрон колмайди”. Аклли одам ходисаларнинг сабабларини ахтаради, топади ва тушиниб етади. Айтайлик, нима учун А.Орипов, Э.Вохидовлар мукофот илинжида шохнинг пойини ялашмокда? Чунки, улар, айрим истесноларни хисобга олмаганда, умр буйи юкорининг огзига караб келишган. Юкоридан мархамат кутиб яшашган. Худди шу мархаматдан козонларини кайнатишган. Зеро уларнинг бошка касби, тирикчилиги йук. Айримлар бундай тирикчилик килгандан кура, чулга бориб пода бокса булмайдими, деб савол беришади. Улар эса, пода бокишни ифлос иш, деб билишади. Аслида, маддохлик ахлат тозалашдан хам ифлосрокдир. Аммо улар бу ифлос ишни - маддохликни тирикчилик манбаига айлантириб олишган. Хусниддин Шарипов топиб айтган: “Думингни ликкилатасан, олга кетасан, думингни ликкиллатасан, олга кетасан.”

Албатта, унвон ва мукофот илинжидан вактинча умид узганлар ёки виждони уйгоклар гох-гох хиссиётлари портлаб, гох у, гох бу мисраларда, туртликлардагина хакикатни айтишга интилишади:



Киличлар уйнаган хор бошларида,
Гарчанд, бугун сен тахт, шонни курасан,
Синчиклаб карасанг тож тошларида
Силкиб окаётган конни курасан. -

дейди, бир шоира юраги хакикатга лиммо-лим тепаётган дакикаларда. Бундай дамларда у оламга теран назар билан карайди, хаёт - узбек матбуоти тинимсиз ёзаётгандай, тинч-осуда кечмаётгани, одамлар турмуши фожиаларга нихоятда бой булаётганини хис килади, шу туфайли хам у подшонинг тожидан силкиб окаётган конни кура олади. Аммо юраги хамиша хам халк дарди билан тепавермайди. Гох-гох, “дилларида гам тула бечоралар” (Чулпон)ни эсдан чикаради. Бошига ташвиш тушиб, якин одами хибсга олингандагина хаётга тийранрок назар солиш кераклигини сезиб колади. Хаётни сиртки томонларинигина эмас, ички жихатларига хам ахамият бера бошлайди.

Яхшиямки, хаёт баъзан уларнинг кузларини мошдай очиб куяди. Илхом дакикаларида улар, гар якинларидан бири огир ахволда, камокда ёки сургунда булса, узини алдай олмайди, хакикатни ёзади:



Сенсиз хам дунёни дустим, кураман,
Факат магзин эмас, пустин кураман.-

деб тан олади, сунг асосий муддаога утади: “Сенсиз бу дунёни курганим курсин, Сенсиз уни остин-устин кураман”, дейди. Агар нега дунёнинг остин-устун кураман, деб ёзгансиз, деса, ости ва усти маъносида ёзганман, деб кутилишни хам кунглига тугиб куяди. Шунга хам шукур, шу хил усул, суз уйинлари ёрдамида “Мен” “Сен”нинг рухий тимсолини яратади. Хохланг “Сен” “Мен”нинг якин хамдами, деб билинг, хохланг уни хакикат тимсоли деб хаёл килинг, хар икки холда хам адашмайсиз. Якин хамдам булмаса хам, хаётда адолат чироги хира ёнса хам, киши дунёни остин-устин куради. Хакикат ахтарган пайтларда эса “Мен” калтис, аммо жиддий хаёлларга хам ошно булади:



Дунёни халол ёкка, бир кадам жилмогига,
Ишонсанг, юз курбон бер, юз малхам бер догига,
Инонсанг бир хамлада, кайта тирилмогига,
Сира иккиланмасдан, Курбон тарафга юргин.



Истеъдодлар мунофикликни, иблисона уйинга тушишларни бошкалардан кура тезрок, чукуррок хис этишади. Хаётдаги уйинларни куришаркан, айбдорлардан нафратланишади, аммо уларни йукотиш мумкин эмаслигини, улар чирмовукдай хамма жабхаларни камраб олишганини тушиниб, факат ёлгиз Аллохгина уларнинг додини бериши мумкин, деган хулосага келишади. Хаётда муаммолар купайиб, иблислар кахрамонлар сифатида таърифланадиган замонларда шоирлар Аллохга нола килишдан узга ишни топиша олмайди. Аллохга нола киладиган шоирлар купайиб колади. Мана, улардан бири нима дейди:



Кай томон юз бурди, одамлар, ё, Раб,
Бу дунё бандангга панд берди, ё Раб,
Иблиснинг созига уйинга тушган,
Бу дунё кай замон маглубдир, ё Раб.



Юкоридаги сатрлар ортида бугунги хаётнинг шуриш-гавголари, иложсизлик туфайли азоб тортаётган кишининг изтироблари ётган булса, куйидаги туртликда куштирнок ичидаги “дуст” тимсоли намаён булади.



Нахотки, шунчалар такаббурсан, дуст,
Мулойим тиржайиб, захарлисан, дуст.
Динга содикман, деб лофлар урасан,
Аслида дахшатли мунофиксан, дуст.


Бу мисралар аник бир инсонни куз олдингизга келтиради, тасаввур кудратингизни вокеълик хамда шу хил риёкор одамлар томон йуналтиради. Мунофик ва риёкор, ёлгончи ва худбин одамлар жамиятда кичикрок мавкега эга булса, одамзодга озрок зарар етказиши мумкин, аммо у юкори мавкеда булса, бундайлардан худонинг узи асрасин: хаётда ёлгон урчий бошлайди, илдиз отиб тез купаяди, натижада яхши, аммо оми одамлар унга куникиб колишади, моддий ва маънавий тараккиёт оркага караб силжийди. Мунофик ва ёлгончилар халол, адолатли одамларнинг куринмас кушандаларига айланишади, инсон худди шу хил типлар туфайли изтироб чекади. Бу изтироблар эса, шоирлар калбидан утиб когозга тукилади. Тахминан мана шундай тарзда:



Рост сузлар ёнимда колмади,
Уларнинг зарбидан сиёхман.
Ёлгонлар жонимни олмади,
Мен бугун энг хира чирокман.
Нахотки, ёлгончи элчилар,
Булолса, ростликнинг куприги?!
Дафъатан рухимга санчилар,
Найзадек, гулларнинг киприги.



Инсон узини сиёхга, хира чирокка ухшатишни бошласа билингки, унинг ахволи яхши эмас: хатто гулларнинг киприги хам найза булиб рухингизга санчилса, яъни, энг чиройли нарсалар хам унга хуник булиб куринса, бундан ёмони йук: “Сенинг хам аламинг ичингда, менинг хам аламим ичимда”, деб жим юраверасан.

Ё булмаса кисматни каргаб, изтиробли шеърлар битасан. Айтайлик, тахминан куйидагича:



Кисмат - бу сочлари тундан-да кора.
Корамтир ридога уранган душман.
Тумшуги конталаш, вужуди пора,
Канотлари синик ярадор кушман.



Замондошинг, ердошинг узини вужуди пора, ярадор кушдай ожиз сезса, гарчи хорижда тинчгина яшаётган булсангда, узингни махзун сезмаслик мумкин эмас. “Эй, риёкорлар, кузингизни очинг, сизлар туфайли инсон калби зардобга тулиб, уз кисматига омин айтмокда”, деб хайкиргингиз келади? Аммо Узбекистонда яшаб туриб очик-ошкора хайкиришга мажол хам, имконият хам йук, дейди атрофингдагилар. Ва сени бу гапга ишонтиришади.


* * *
Бир тамондан динга эркинлик берилди, деб мачитларнинг руйхатга олинган бир кисмигина очиб куйилган, бошкалари ёпилган булса, иккинчи тамондан номоз укийдиган хар бир кишига узлари вахобий деб от куйиб, конунни бузса-бузмаса камашаётган булса, бундайларни риёкор демай буладими?

Зеро бу риёкорлар, “хаётдаги гам-аламлар уткинчи, шодликкина абадий, гам-хасратни иткитиб, хурсанд булиб яшанг, гарчи уйингизда ейишга хеч вако колмаса-да, кийимларингизнинг увадаси чикиб кетган булса-да, факат яхши нарсаларни уйланг”, деб уктиришади... Радио ва телевиденияда омади келган одамлар, иши юришган совдагарлар хакида гапиришади, газета журналларда факат дориломон замон, тукин-сочин дастурхонлар хакида ёзиишади.

Аммо тийрак калбли шоирлар уларга кулок тутавермайди, гохида узини кулок тутган, ишонган килиб курсатса-да, риёкорнинг гапларига ишонмайди. Узининг холатини аник белгилаб олади:



Ташаккур, бу тонг хам яна уйгондим,
Ахир мумкин эди уйгонмаслик хам -

деб купчиликни уз ахволидан огох этади. Чунки, хакикат ахтарган, уни у ёки бу тарзда эътироф этган хар бир кишининг бош устиад уткир килич осилгандай туюлади. Бу килич качон бошига тушиб уни яралашини Аллохнинг узи билади. У гумон, шубха орасида яшайди, эхтиёткорлик туфали бошини омон саклайди. Аммо бу ахволдан чикиб кетиш йулларини мусулмон фарзанди сифатида, яна Аллохдан ахтаради: “Оллохим, дардимни айтдим, узингга, Йукдир, сендан бошка, менинг сирдошим!”, деб тан олади:



Бу каттакон гунох, меники, Оллох,
Дарёдил сеники, сабру токат сен.
Шу кадар каттакон, мен килган гунох,
Кечира олгайсан, уни факат сен.



Инсоннинг тавбаси, айникса, Аллох олдидаги тавбаси, барибир гузал. Узини гунохкор хис этиш, калбининг туб-тубига бокишнинг натижасидир. Аммо бандаси гох узи хохлаб, гох беихтиёр гунохга ботади. Беихтиёр, билмасдан килинган гунохларни, агар у ширк ва гунохи кабир булмаса, Аллох кечиради, дейишади. Бир пайтлар демократларга ишонмай партакратларнинг ногорасига уйнаган, уша идорада ишлаб бошликка нутклар ёзиб берган ушбу шеър муаллифини хам Худонинг узи кечирсин, деймиз. Балки уни Аллох кечирар хам, аммо Инсонни била туриб гунохга етаклаган, уни бу хил ишга мажбур килганларни Аллох кечирармикан?!

Ёмони шундаки, риёкор ва худбин одамлар, шоир кахрамони каби, мен гунох киляпман, бир кун Аллохнинг олдига борганда кандай жавоб бераман, деб уйлашмайди. Аксинча, мен бутун дунёнинг устуниман, мен булмаганимда дунё остин-устин булиб кетарди, (ёки уруш буларди) деб оммани ишонтиришга интилади. То мужохидлар чегарада пайдо булгунча, узбекларнинг виждонини сотган зиёлилари, журналистлари шу гап билан, “фалончи булмаганда уруш буларди”, деган ёлгон билан куркитиб келишди. Худо худди шуни билиб тургандай, уша фалончи режимига карши одамларни уртага чикарди. Аммо энди улар ”фалончининг режими туфайли уруш буляпти” дейишаётгани йук. Мужохидларни Ватанга карши кул кутарганлар сифатида таърифлашга харакат этишмокда. Ахир, аслида улар хам шу Ватаннинг фарзандлари-ку? Кандай килиб улар Ватанга кул кутаришади? Ахир лаганбардорлари юртбоши деб атайдиган президентнинг узи “Шу азиз Ватан барчамизники, унинг келажаги учун яшаш, курашиш хар бир фукаронинг бурчи”, деган-ку? Улар хам узларича юрт келажаги учун курашмокдаку? Ёки режим билан юрт битта булиб колдими?

Афсуски, радио, телевидение, тинимсиз жавраб, газеталар тинимсиз ёзаётгани учун одамларнинг бир кисми бу таргиботга ишонмокда. Аммо шеърият, виждонли шоирлар бу торгиботларнинг пучлигини, режим ва Ватан, президент ва юрт тушунчалари айри-айри тушунчалар эканлигини, сезиб, хис этиб калам суришмокда. Виждонли шоирлардан бири, узини “халкнинг дохийси”, деб оммани ишонтирмокчи булганларни чирилдокка ухшатади: “Тонгларни оттирган сен эмасссан-ку, Асалдан тоттирган сен эмассанку, мунча чиррилдайсан, сен эй, чирилдок“, деб унга дошном беришдан узини тухтата олмайди. Узини ой ва куёш, деб билмасликни, ойлар ва куёшлар бошка жойларда макон топишганини уктиришни лозим топади:



Ой ахли бедорга йулдош жимгина,
Юлдузлар тукади куз ёш жимгина.
Оламни ёритар куёш жимгина,
Мунча чириллайсан, эй, сен чирилдок.


Афсуски, чирилдок буни англамайди, хис этмайди, кунгилламайди, аввал кандай яшаётган булса, шундай яшайверади, аввал халкка кандай зулм килаётган булса, шундай зулм килаверади. Бу чирилдок узини мутлок хоким деб уйлайди. Бу оламдан Гитлердай урушпарастлар, Сталиндай жаллодлар утганидан, улар хам узларини дохий деб эълон этишганини, тарих эса уларнинг шаънини ва маънавиятини энг тубан маънавият сифатида ахлат кутисига иткитиб номларини коп-каро руйхатга киритганини гуё билмагандай узининг чиркин кирдикорларини давом эттираверади. Шоир эса унинг бу кирдикорларидан огох...


* * *
Тахририятдан: Оламдан огохлик истеъдодли ва эътикодли шоирларнинг кисматидир. Холик Абдуганининг ушбу маколасида келтирилган мисралардан хам маълум буляптики, гарчи узбек шоирларининг аксарияти мардлик ва жасоратларини очик-ошкор намоён килишмаётган булишса-да, уларнинг ичида жим ётмаятганлари хам йук эмас. Биз аминмизки, улардан бир кисми хеч булмаса узлари учун хаётни хакконий ифодаловчи шеърлар ёзишмокда ва бир куни улар матбуотда босилишига умид билдиришмокда. Агар шундай асарлар булса, бизларга юборишлари ва биз уларнинг дунё юзини куришларида кумаклашишимиз мумкин. Нима булса хам, шундай огир цензура шароитида, халкнинг дард ва изтиробларини бир оз ноаникрок тарзда, мисралар катида булса-да, ифодалаётган шоирлар бор эканлиги умид берувчи вокеадир.