(Суз боши урнига) - Европа давлатларининг виждонига мурожаат
«Бирлик» халк харакати тузилгандан бери аввал совет-коммунистик, кейинчалик мустакил посткоммунистик режим каршисида бирдан-бир демократик, аникроги миллий демократик мухолифат булиб келмокда. Бу ерда режим сузи тузим сузининг синоними сифатида ишлатилаётганини хамма тушунса керак. Аммо режим билан тузум сузлари орасидаги фарк нимадан иборат эканлигини хам айтиб утишдан фойда бор. Энг юмшок шаклда айтадиган булсак, режим деганда халкнинг хакикий иродаси билан хисоблашмайдиган ва факат куч билан хаёт сурадиган тузумни назарда тутамиз.

«Бирлик» хеч бир замон «анъанавий» демократик мухолифатчилик килиб, Гарб давлатларини, яъни демократик давлатларни, Узбекистон хукуматини унинг антидемократик сиёсати туфайли сиёсий изоляция килиб куйишга, уни иктисодий йуллар билан бугиб куйиб, демократия йулига утказишга мажбур килишга чакирган эмас. Бунинг бирдан бир сабаби - «Бирлик»чилар диктаторликларнинг мохиятини яхши билганлар. Тарихдан Гитлерни олинг, Сталинни олинг, замонавий диктаторлардан Саддам Хусайину Муаммар Каддафийларни олинг. Уларга хеч бир ташки тазийк таъсир килдими? Йук! Таъсир килмайди хам. Чунки улар армия, полиция, милиция ва хавфсизлик хизматларининг кучи билан уз миллатларини шундай мустахкам «эгарлаб» олганларки, энди мамлакат сиёсий ва иктисодий изоляцияда колса хам, халк энг кашшок даражада хаёт кечираётган булса хам, бутун тизгинлар кулида булган диктаторнинг амри билан одамлар «Яшасин буюк лидеримиз, яшасин Саддам, яшасин Муаммар» деб бакириб юраберадилар, диктаторлар хам уз йулларидан кайтмайдилар.

Аммо 20 асрнинг охири диктатуралар билан курашишнинг бошка бир йули эффектив эканлигини курсатмокда. Бу йул диктатураларни изоляция килиш эмас, том тескариси, уларни жахондаги умуман олганда демократик йуналишда кетмокда булган сиёсий, либерал иктисодий ва прогрессив ижтимоий жараёнларга интеграция килиш, диктаторларнинг оёк кулларини бу жараёнлар ичида кузга куринмас иплар билан боглаб куйиб, уларни замон ва дунё билан бирга кадам ташлашга мажбур килишдир.

Бир нарсани ургулаб айтмокчимизки, «Бирлик» Узбекистон хукуматини изоляция килишга уриниб натижа ололмагач, бу йулни танлагани йук. Бизнинг позициямиз аввалдан шундай булган. Бунинг энг ёркин мисоли сифатида «Бирлик» лидерларининг 1992 йил бошида Узбекистонга келган АКШ Давлат секретари Жеймс Бейкер билан учрашувини келтириш мумкин. Хамма собик совет жумхуриятлари буйлаб килган сафари пайтида факат Узбекистонда мухолифат билан куришган Бейкернинг максади бу янги давлатлар БМТ хамда Европада Хавфсизлик ва Хамкорлик Ташкилоти (ЕХХТ) каби халкаро структураларга кириш учун канчалик тайёр эканликларини уз кузи билан куриб кетиш эди. У ушанда «Бирлик» лидеридан «Сиз диктатура деб хисоблаётган хукумат хозир Узбекистоннинг бошида турипти. Шу вазиятни хисобга олиб туриб, Узбекистоннинг бу икки ташкилотга аъзо килиб олиниши масаласига кандай карайсиз», деб суради ва бу иш дархол ва хеч бир шартсиз килиниши лозимлиги, факат шу йул билан мамлакатимизни демократия йули томон буриш учун ёрдам берилиши мумкинлиги хакидаги жавобни олди.

Демак, «Бирлик» халк харакати мустакилликнинг биринчи йиллариданок шу йулни танлади. Бутун маъсулиятни хисс этган холда шуни айтамизки, агар биз бошкача йул танласак, Узбекистон бугун купрок Куба, Эрон ва ёки Шимолий Кореяга ухшаган давлат буларди.

Масалани Узбекистон мухолифати каби тушунган АКШ ва Европа давлатлари Узбекистонни яхши маънода куршовга олабошладилар. Тошкенда БМТнинг, хавфсизлик ва хамкорлик масалаларини инсон хукуклари билан бир даражага куйган ЕХХТнинг, асосан Инсон хукукларини химоя килиш билан шугулланувча энг обрули ва машхур ташкилот Хьюман Райтс Вотчнинг, бу масалаларни хар доим биринчи планда тутишга харакат килган «Озодлик» ва ББС радиоларининг, бошка куплаб халкаро ташкилотларниг офислари очилди. Гарб давлатларининг контроли остида булгани учун биринчи навбатда либерал иктисодга ёрдам беришни мулжаллаган халкаро банкларнинг шуъбаларини очилиши хам шу йуналишдаги ишлардан эди.

Яъни, истар истамас Узбекистон уз эшикларнинг ташки дунёга очабошлади. Бу эшиклар булмаса эди, хеч шубхасиз, хозир катагон килинаётган минглаб одамларнинг сони ун мингларга чиккан буларди, Жасликдаги концентрацион лагерь сон-сонаксиз одамларнинг кабристонига айлантирилиши уз йулига, яна куплаб бу каби лагерлар курилган буларди. Хозир нима буляпти? Масалан, бу лагерь курилар курилмас, у хукук химоячилари тарафидан дунё жамоатчилигига билдирилди. Унлаб халкаро мажлисларда Жаслик Сталин-Гитлер концлагерларининг замонавий варианти, деб таърифланди. Узбекистонда демократик мухолифлар ва диндорлар устидан утказилаётган бирон суд жараёни гарб давлатларининг элчиликлари, хукук химоячилари ва журналистларнинг эътиборидан четда колмаяпти. Уларнинг натижалари кораланмокда, куп холларда норозилик билдирилмокда. Бундай айбномалардан кочишни истаган Узбекистон хукумати узини бир оз булса хам тузукрок килиб курсатиш учун баъзи кадамлар килишга мажбур хам булмокда.

Ха, Узбекистон хукумати уз фасадини чиройлирок килиб курсатиш учун жузий масалаларда оркага чекингандек куринади. Аммо у баъзилар уйлаётгандек «анойи» эмас. У сувланган совундек уни таъкиб остига олган халкаро ташкилотларнинг кулидан сирганиб чикиб кочиб юриш, юкорида айтилган Тошкентдаги офисларнинг буюткичлари (русча - лупалари) остида узини чиройлирок килиб курсатиш учун жон-жахди билан курашмокда. Кези келганда уларни алдамокда, кези келса уларнинг вакилларини энг банал шаклда сотиб олмокда. Яъни, бир огиз суз билан айтсак, хукумат узининг асосий чизигини узгартирмасликка уринмокда.

Хуш, шундай экан, мавжуд шароитда режимга карши кандай курашиш керак? Бу саволнинг жавоби Узбекистон учун хаёт-мамот масаласидир. Мухолифат бу хакда доим уйлаяпти, уз имкконлари доирасида керакли хамма нарсани килапти, энг камида, килишга харакат килаяпти. Бу маколанинг максади ЕХХТнинг роли тугрисида булгани сабабли, куйилган саволни торайтириб, Узбекистондаги ахволни узгартириш учун ЕХХТнинг имкониятларидан кандай фойдаланиш керак, деган шаклда куймокчимиз.

Бу торайтирилган саволга жавоб излаш хам хар доим мухолифатнинг диккат марказида булди. Охирги даврдаги вокеаларнинг жараёни эса куйидаги хужжатнинг яратилишига сабабчи булди.


«Бирлик»нинг ЕХХТга аъзо булган давлатларга Мурожаатининг матни
Узбекистонда 1988-91 йилларда бошланган демократик жараёнлар нафакат тухтатилган, балки улар тескари йуналишда ривожланмокда. Хозир, коммунистик диктатура замонида каби, инсонларнинг хак-хукукларини оммавий равишда топташ оддий кундалик вокеага айланган, мухолифат нолегал холатда, минглаб кишилар бошкача фикрлашлари ёки диний эътикодлари туфайли камокларга ташланган, мустакил ахборот воситалари йук. Каримов хукуматининг диний арбобларни йук килиш учун бошлаган катагони куролланган ислом кучларининг пайдо булишига ва феълан фукаролар урушининг бошланишига сабаб булди.

Бу узбек мухолифларининг, узбек ва халкаро хукук химоячиларининг фикридир. Узбекистондаги вазият гарб давлатларининг оммавий ахборот воситаларида хам шундай акс эттирилмокда. Демократик давлатларнинг купчилик сиёсатчилари хам шундай фикрдалар. Мисол сифатида, АКШ Давлат котиби Мадлайн Олбрайтнинг 2000 йил апрелда Тошкентда булган вактида ва ундан кейинги чикишларини, АКШ Конгрессининг Марказий Осиё давлатлари хакидаги Резолюциясини (2000 йил, 2 ноябрь) келтириш мумкин.

Узбекистон ЕХХТнинг аъзосидир. Ажабланарли жойи шундаки, Узбекистоннинг янгидан диктаторликка кайтиши у ЕХХТга аъзо булган даврга тугри келади. Унинг ЕХХТга аъзо булгандан кейинги биринчи кадами мухолиф ва хукук химоячиси ташкилотларни руйхатга утказишдан бош тортиш булди. ЕХХТ бу масалда чурк этмади.

Биламизки, ЕХХТ ва унга аъзо булган давлатлар кейинчалик Узбекистон хукуматини куп марта огзаки огохлантириб, оммавий катагонларни тухтатишга, демократик узгаришлар бошлашга, инсон хукуклари ва виждон эркинлигини хурмат килишга чакирдилар. Яна биламизки, чакирикларнинг фойдаси булмади, Каримов бу масалаларни мамлакатнтнг ички иши деб хисоблаб, унга аралашмасликни талаб килди ва килиб келмокда.

Лекин инсон хаклари умумбашарий масаладир. Узбекистон бу тамоилни кабул килиб халкаро хужжатларга имзо чеккан. ЕХХТнинг 1999 йил ноябрь ойида Станбул саммитида кабул килинган Декларациясида эса инсон хукуклари мамлакатларнинг ички ишлари эмаслиги, бошка давлатлар бу масалада тамошабин булиб кололмасликлари алохида ургуланган.

Шулардан келиб чикиб, ЕХХТ ва унга аъзо булган давлатлар Узбекистонни уз мажбуриятларини бажаришга ундаб амалий ишлар килишга хаклари бор. Бу мажбуриятлардан биринчи булиб куйидагилар бажарилиши лозим:

- Инсон хукукларини химоя килувчи ташкилотларни дархол руйхатга олиш,

- Хар кандай вазиятда хам демократик ва зуравонликка асосланмаган сиёсий усулларга содик колишини исбот килган «Бирлик» халк харакатининг фаолиятини легаллаштиришга киришиш.

Узбекистон хукуматига билдирилиши керакки, унинг ижобий узгаришлар бошлашдан сурункали чекиниши кун тартибига унинг ЕХХТда аъзо булиб колиш масаласини олиб келиши мумкин.

Биз ЕХХТ давлатларини шу йуналишда харакат килиб:

- Узбекистон хукуматининг уз халки устидан утказаётган зуровонлигини тухтатишга ва

- бутун Марказий Осиёга таркалиб, кушни регоинларни хам портлатиб юбориши мумкин булган кенг куламли фукаролар урушининг олдини олишга уз хиссаларини кушишга чакирамиз.

2001 йил, 20 май


Танлаган йулимиз – Европа билан хамкорлик
Бу ерда уртага чикиши мумкин булган бир саволга дархол жавоб бериб утмокчимиз.

Биз Узбекистонни ЕХХТдан чикариш масаласини уртага куйиб, мамлакатимизни дунёдан изоляция килиш жараёнига йул очишимиз - ватанпарарлик (патриотик) нуктаи назардан салбий кадам эмасми? Узбекистон Ирок ва Ливия каби дунёдан изоляция килинса, шундок хам огир иктисодий ахволда булган халкимизга нима булади? Бу каби саволлар мутлако уринли, лекин уларнинг жавоби бор. Биз Узбекистонни ЕХХТдан чикариш масаласини кун тартибига олиб келишни бугунги режим устидан утказилиши керак булган суднинг илк поганаси уларок курамиз. Бу ерда мухим булгани, Узбекистоннинг ЕХХТдан чикарилиш ёки чикарилмаслиги эмас, режимнинг судланиши. Хар бир суд жараёни айбланувчининг улимга хукм килиниши билан битмагани каби, ЕХХТ хам дархол Узбекистонни аъзоликдан чикармаслиги мумкин. Зотан, ЕХХТда карорлар консенсус йули ила, яна якдиллик билан кабул килинсагина хукукий кучга эга булади. Хархолда Узбекистон вакили узига карши овоз бермаслигини, ЕХХТда уз вассали Каримовга «гард» юктирмасликка интиладиган Россия хам борлигини хисобга олсак, бундай карорнинг чикиш эхтимоллиги жуда хам оз. Демак, мухим булгани Узбекистон режимини «кора курсига» утказиш, режимнинг уз халкига карши утказаётган катагон сиёсати купчилик тарафидан кораланишини курсатиш, айнан шу йул билан Узбекистон хукуматининг гайриинсоний сиёсатини узгартиришга ва халкимизнинг дардини имкон борича енгиллатишга харакат килишдир.

Мавзуимизнинг яна бошка бир жихати бор. ЕХХТ атрофда кузикориндай купайиб кетган халкаро ташкилотлардан фарклидир. У инсоният тарихида илк маротаба давлатлар орасидаги хавфсизлик ва хамкорлик масалаларини инсон хак-хукукларини мухофаза килиш масаласи билан бир даражага куйди, уларни тенг куйди. Президент Каримов баъзи чикишларида ЕХХТ уз номидан келиб чикиб хавфсизлик ва хамкорлик билан шугулланиши керак, унинг вакиллари эса Узбекистонда асосан инсон хакларини кутаришади, деб нолиб куяди. У куринишидан ЕХХТнинг тузилиш тарихи ва бу ташкилотнинг асосий хужжатларидан хабарсиз, факат унинг номига караб иш юритмокчи. Аслида эса, ЕХХТнинг 1977 йилда кабул килинган асосий хужжатида уч блок масалалар кутарилаган булиб, биринчи блок инсоний улчовлар, иккинчи ва учинчи блоклар хавфсизлик ва хамкорлик билан боглик масалаларни уз ичига олади. Инсоний улчовлар блокининг негизида эса инсон хак ва хукукларини химоя килиш ётади.

Бу айтилган жихатни факат махаллий амалдорларга эмас, ЕХХТнинг Тошкентдаги Бюросидагиларга, Узбекистонга жуда куп келаятган бу ташкилотнинг Хайъатларига эслатиб туришдан фойда бор. Шу билан бирга уларга яна бир нарсани эслатиб туриш лозим. ЕХХТ аъзоси булган Узбекистонда хатто инсон хак-хукукларини химоя килувчи ташкилотларнинг руйхатга олинмаётганлиги ЕХХТ ва унга кирувчи давлатларнинг хам шаънига дог туширувчи нарсадир. ЕХХТнинг асосий хужжатида инсоний улчовлар биринчи планга чикарилса-ю, бу факт 80-чи йиллардаёк уша вактдаги Совет блоки давлатларида хукукни химоя килиш харакатига йул очган булса-ю, 1999 йилдаги ЕХХТнинг Станбул Декларациясида инсон хукуклари масаласи давлатларнинг ички иши эмаслиги очикдан очик тан олиниб, бу масалаларда ташки давлатлар тамошабин булиб колмасликлари алохида таъкидлансаю бу ташкилотнинг аъзоси булган Узбекистон том тескари йул тутса, ЕХХТнинг Узбекистон хукумати килаятган жиноятларига нисбатан хеч кандай маъсулияти йук деб айтиб буладими? Бу саволга хеч ким йук, деб жавоб беролмайди.

Хуллас, «Бирлик»нинг юкоридаги Мурожаатининг максади аник булса керак. Узбекистон хукуматининг мухолифлари ва хукук химоячилари бу кунда ЕХХТнинг марказ идораси, унинг Тошкент Бюроси ва ЕХХТга аъзо булган давлатларнинг вакилларига таъсир утказиб, уларни уз навбатида шериклари булмиш Узбекистон хукуматига босим утказиб булса хам инсон хукуклари масласида уз халкаро мажбуриятларини бажаришга ундашларини сураш, керак булса талаб килиш лозим. Агар Узбекистон хукумати бу масалаларда уз мажбуриятларини бажаришни истамаса, унинг ЕХХТга аъзолик масаласи кун тартибига келишини билдириш ва керак булса буни кун тартибига келтириш - бу ташкилотнинг аъзола-рини бурчи эканлигини хам эслатишимиз лозим.

Максадимизни факат ЕХХТ ва унга аъзо булган ташкилотлардан нималарнидар талаб килиш эмас, Узбекистоннинг келажагини белгилайдиган масалаларни хал килишда улар билан хамкорлик килиш, ЕХХТнинг Тошкент офиси ва бу давлатларнинг элчиликлари билан бу масалаларда мулокатда булиш, ЕХХТнинг маркази Варшавада жойлашган Демократик Институтлар ва Инсон Хаклари Бюросини Узбекистондаги хукук химоячиси ташкилотларни руйхатга олиш масаласи билан якиндан шугулланишга чакириш. Мазкур Бюро ва унинг директори жаноб Штудман Озорбайжонда утган йили булган парламент сайловлари арафасида, бу ишга жиддий киришсалар, куп нарсага кодир эканликларини курсатдилар. Балки бу Бюро хамда унинг рахбари Узбекистонда инсон хукуклари ташкилотларини руйхатга олиш масаласини оталикка олишар ва Узбекистонда хам амалий бир иш килиш мумкинлигини исботлашар.


Бир ёкадан бош чикариб
Албатта, бу осон иш эмас. Аммо килса буладиган, маълум бир даражада ижобий натижаларга эришиб, Узбекистонда демократик жараёнларнинг сезиларли ривожланишига йул очадиган ишдир. Лекин бунинг учун хамма мухолифлар ва хукук химоячилари бир ёкадан бош чикариб, фаолиятларини координация килиб иш олиб боришлари шарт. Агар биров богдан биров тогдан келиб иш килса, натижа хам шунга яраша булади. Табиий, Узбекистон хукумати, хусусан унинг хавфсизлик хизмати ходимлари «биров богдан биров тогдан» кабилида иш олиб борилишини истайдилар ва ичимиздаги имкониятларидан фойдаланиб шундай килдиришга интиладилар хам. «Ичимиздаги имкониятлари» таъбири хеч кимни чучитмасин ва бир биримизга нисбатан ишончсизлик хисси уйготмасин. Хамма нарса ошкоралик ва демократия рухида олиб борилса, карорлар коллегиал шаклда олинса, ташкилотлар ичидаги интизом маъсулияти унитилмаса, у «имкониятлар» хеч нарса килолмайди, галаба бизники булади.

Кайта-кайта айтамизки, бу мухим этапда хамма мухолиф ва хукук химоячиси ташкилотлар бир бутун булиб фаолият олиб боришлари зарур. Тарих бизга сабок булсин. Купчилик биладики, 1989 йили мухолифат энг кучга тулиб турган пайтда, булгуси «Эрк»чилар парламенти йук мамлакатда кураш учун «парламент йулини танлаймиз» деган сохта шиор остида мухолифатни парчалашганди. Холбуки, когоздаги парламентни хакикий парламентга айлантириш масаласи хамма жумхуриятларда булгани каби Тошкент майдонларда хал булаётганди. «Бирлик» етакчилигида булаётганди. Ушанда фурсатдан усталик билан фойдаланган партноменклатура Совет типидаги диктатурани кайта тиклаб олган ва сунгра узига керак булмай колган «Эрк»ни хам адабини берганди.

У кунлар билан тугридан тугри паралеллик утказиш мумкин эмас, лекин баъзи ухшаш чизиклар уртага чикаётганига куз юмиб хам булмайди. Бугун бир-икки киши «мухолиф ва хукук химоячиси ташкилотларнинг руйхатга олиниши унчалик зарур булмаган нарса, мухими фаолият олиб боришимиздир» деган фикрни олга сурмокдалар. Бир карашдан тугрига ухшаб куринган фикр. Лекин бир нарса хисобга олинмаяпти. Бу куннинг 1989 йил билан бир фундамантал фарки бор. Мухолифатнинг принципиал масалаларни майдонларда хал килиб берадиган кучи йук бугун. Шундай экан на мухолифат ва на хукук химоячиси ташкилотлар, улар легитим сиёсий ва хукукий сахнадан чикариб куйилганлари сабабли, на бир хукукий на бир сиёсий масаланинг ечимига таъсир килолмайдилар. Ва бунинг натижаси уларок, кузатувчи, мониторингчи булиб колаберадилар. Таъсир килабиладиган салохиятга эга булишнинг бирдан бир йули – руйхатга утиш ва конуний структурага айланиш.

Хозир мухолифат хам, хукук химоячиси ташкилотлар хам вазиятни мониторинг килишдек ибтидоий боскичидан юкори синфга, яъни вазиятга таъсир килабилиш боскичига утишга тайёрлар. Демак, синфдан синфга утиш вакти келди.


* * *
Ёзувнинг сунгида бир нарсани айтиб утмокчимиз. «Бирлик»нинг Мурожаати ва ундан келиб чикадиган вазифалар бир ёки бир неча кишининг бир кунлик мулохазаларининг махсули эмас. Бу тахминан бир йилдан бери мухокама килиб келинаётган ва мутлако купчилик сафдошларимиз тарафидан маъкулланган нарса. Мурожаатнинг матни тайёрланаётган пайтда у бир неча синовдан хам утди.

Шу йил 23 апрель куни Тошкентда мехмон булиб турган АКШ Давлат котибининг янги мустакил давлатлар буйича махсус маслахатчиси вазифасини бажарувчи Жон Байерли бир гурух хукук химоячилари ва мухолифат вакиллари билан учрашди. Учрашувда «Бирлик» МК котибаси Васила Иноят АКШлик мехмонга юкоридаги Мурожаат рухида ёзилган уз Баёнотини топширди ва ЕХХТ давлатларининг Узбекистон режими жиноятлари каршисидаги маъсулиятини хам тилга олди.

Жаноб Байерли Узбекистонда демократиянинг галабаси учун катта куч сарфлаётган АКШ давлатининг вакили сифатида бу гаплар унинг шаънига каттик текканини сузласа-да, аммо бу масалаларни Каримов билан учрашувда кутаражагини хам айтди. АКШ хукуматининг расмий позицияси америкалик журналистларни хам безовта килабошлади шекилли, айнан уша куни жаноб Байерли «Уолл Стрит Жорнал»нинг мухбири Стив Левайннинг саволларига жавоб бераркан, Узбекистонга терроризмга карши курашиш учун берилаётган аслахалар инсон хукукларини бузиш учун ишлатилмайди, деб ваъда берди. Биз хам шундай булишига ишонамиз. Лекин хукумат бу аслахаларни барибир сотиб оларди. Энди у аслахалар учун аввалдан ажратилган маблагларни аслида конун химоясида туриши керак булган, аммо репрессия куролига айланган МХХ ва милицияни яна хам кучайтириш учун ишлатади.

Бу каби эътирозларни Жиззахлик мухолифлар ва хукук химоячилари билан учрашиш учун 7 майда бу шахарга келган АКШ элчихонасининг иккинчи котиби Жон Пол Шюттега «Бирлик»нинг махаллий ташкилот лидери Бахтиёр Хамро билдирди.